DONATE NOW - UPI
सुन्दर-काण्ड > रावण के पांच सेनापतियों का वध
Ravana sends Virupaksha, Yupaksha, Durdhara, Praghasa and Bhasakarna the five foremost
army-generals so as to capture Hanuma. Ravana explains his guess, saying to those five generals that
Hanuma may not be an ordinary monkey, but an evil spirit created by Indra the Lord of celestials and
asks them to exert a great effort to capture him. Hanuma first kills Durdhara who initially attacks
him. He then kills Virupaksha and Yupaksha, by attacking them with a sala tree. Hanuma later kills Praghasa
and Bhasakarna, by hurling the top of a mountain on them. After destroying the remaining army together
with horses elephants and chariots, he again in returns to the archy door way of the Ashoka groove.
हतान् मन्त्रि सुतान् बुद्ध्वा वानरेण महात्मना |
रावणः सम्वृत आकारः चकार मतिम् उत्तमाम् || ५-४६-१
रावणः सम्वृत आकारः चकार मतिम् उत्तमाम् || ५-४६-१
Coming to know that the chief minister's sons were killed by the high souled who had
cleverly concealed the expression made an excellent thought.
स विरूप अक्ष यूप अक्षौ दुर्धरम् चैव राक्षसम् |
प्रघसम् भास कर्णम् च पन्च सेना अग्र नायकान् || ५-४६-२
संदिदेश दशग्रीवो वीरान् नय विशारदान् |
हनूमत् ग्रहणे व्यग्रान् वायु वेग समान् युधि || ५-४६-३
प्रघसम् भास कर्णम् च पन्च सेना अग्र नायकान् || ५-४६-२
संदिदेश दशग्रीवो वीरान् नय विशारदान् |
हनूमत् ग्रहणे व्यग्रान् वायु वेग समान् युधि || ५-४६-३
That Ravana ordered (as follows) five foremost leaders of the army viz. Virupaksha, Yupaksha,
Durdhara the demon, Praghasa and Bhasakarna, all of them brave demons, skilled in strategy, eager to
capture Hanuma and equal to the speed of wind in battle.
यात सेना अग्रगाः सर्वे महाबल परिग्रहाः |
सवाजि रथ मातन्गाः स कपिः शास्यताम् इति || ५-४६-४
सवाजि रथ मातन्गाः स कपिः शास्यताम् इति || ५-४६-४
He ordered as follows: "March, all of you O generals, taking a large army together that
mokey be punished."
यत् तैः च खलु भाव्यम् स्यात् तम् आसाद्य वन आलयम् |
कर्म च अपि समाधेयम् देश काल विरोधितम् || ५-४६-५
कर्म च अपि समाधेयम् देश काल विरोधितम् || ५-४६-५
"Approaching that monkey, you ought to become diligent. Action should be taken by you
which is not out of accord with time and space."
न हि अहम् तम् कपिम् मन्ये कर्मणा प्रतितर्कयन् |
सर्वथा तन् महत् भूतम् महाबल परिग्रहम् || ५-४६-६
सर्वथा तन् महत् भूतम् महाबल परिग्रहम् || ५-४६-६
"Judging him by his actions, I do not think him as a mere monkey. By all means, he may
be an evil spirit, putting on an extraordinary might."
भवेत् इन्द्रेण वा सृष्टम् अस्मत् अर्थम् तपो बलात् |
सनाग यक्ष गन्धर्वा देव असुर महर्षयः || ५-४६-७
युष्माभिः सहितैः सर्वैः मया सह विनिर्जिताः |
तैः अवश्यम् विधातव्यम् व्यलीकम् किंचित् एव नः || ५-४६-८
तत् एव न अत्र संदेहः प्रसह्य परिगृह्यताम् |
न अवमन्यो भवद्भिः च हरिः क्रूर पराक्रमः || ५-४६-९
सनाग यक्ष गन्धर्वा देव असुर महर्षयः || ५-४६-७
युष्माभिः सहितैः सर्वैः मया सह विनिर्जिताः |
तैः अवश्यम् विधातव्यम् व्यलीकम् किंचित् एव नः || ५-४६-८
तत् एव न अत्र संदेहः प्रसह्य परिगृह्यताम् |
न अवमन्यो भवद्भिः च हरिः क्रूर पराक्रमः || ५-४६-९
"This evil spirit may be some being evolved for our sake by Indra the Lord of celestials
with a strength of his askesis. Celestials, demons, sages along with Nagas the serpent-demons, Yakshas
the spirits and Gandharvas the celestials musicians were conquered by my along with you all together.
Even same offensive surely, will be effected to us by them. It is such an evil spirit created by Indra.
There is no doubt about it. Let it be captured forcibly. This monkey of a great prowess should not be
despised by you."
दृष्टा हि हरयः शीघ्रा मया विपुल विक्रमाः |
वाली च सह सुग्रीवो जाम्बवान् च महाबलः || ५-४६-१०
नीलः सेना पतिः चैव ये च अन्ये द्विविद आदयः |
न एव तेषाम् गतिः भीमा न तेजो न पराक्रमः || ५-४६-११
न मतिः न बल उत्साहो न रूप परिकल्पनम् |
वाली च सह सुग्रीवो जाम्बवान् च महाबलः || ५-४६-१०
नीलः सेना पतिः चैव ये च अन्ये द्विविद आदयः |
न एव तेषाम् गतिः भीमा न तेजो न पराक्रमः || ५-४६-११
न मतिः न बल उत्साहो न रूप परिकल्पनम् |
"Earlier, I saw the monkeys of a great prowess like Vali and Sugreeva, the mighty Jambavan,
Nila the Chief of army and so on like Dvivida. their scheme of performance is not so fearful as this;
nor their efficacy, nor their prowess, nor their intellect, nor this capacity to change their form or
energy at will."
महत् सत्त्वम् इदम् ज्ञेयम् कपि रूपम् व्यवस्थितम् || ५-४६-१२
प्रयत्नम् महत् आस्थाय क्रियताम् अस्य निग्रहः |
प्रयत्नम् महत् आस्थाय क्रियताम् अस्य निग्रहः |
"Keeping in view that it is a great evil spirit standing in the form of a monkey, exert
a great effort and capture it."
कामम् लोकाः त्रयः स इन्द्राः ससुर असुर मानवाः || ५-४६-१३
भवताम् अग्रतः स्थातुम् न पर्याप्ता रण अजिरे |
भवताम् अग्रतः स्थातुम् न पर्याप्ता रण अजिरे |
"The three worlds including Indra, celestials, demons and humans are not fit to stand
before you in the battle-field."
तथा अपि तु नयज्ञेन जयम् आकान्क्षता रणे || ५-४६-१४
आत्मा रक्ष्यः प्रयत्नेन युद्ध सिद्धिः हि चन्चला |
आत्मा रक्ष्यः प्रयत्नेन युद्ध सिद्धिः हि चन्चला |
"Even then, the one who is skilled in strategy, desirous of a victory in a battle is
to protect himself. Victory in a battle is indeed unreliable."
ते स्वामि वचनम् सर्वे प्रतिगृह्य महाओजसः || ५-४६-१५
समुत्पेतुः महावेगा हुत अश सम तेजसः |
रथैः च मत्तैः नागैः च वाजिभिः च महाजवैः || ५-४६-१६
शस्त्रैः च विविधैः तीक्ष्णैः सर्वैः च उपचिता बलैः |
समुत्पेतुः महावेगा हुत अश सम तेजसः |
रथैः च मत्तैः नागैः च वाजिभिः च महाजवैः || ५-४६-१६
शस्त्रैः च विविधैः तीक्ष्णैः सर्वैः च उपचिता बलैः |
All of them, having a great strength and a blaze equal to that of fire, accepting the
orders of their king and augmenting their strength with chariots, elephants in rut, horses of extra
ordinary swiftness and various kinds of sharp weapons, sallied forth with a great speed.
ततः तम् ददृशुः वीरा दीप्यमानम् महाकपिम् || ५-४६-१७
रश्मिमन्तम् इव उद्यन्तम् स्व तेजो रश्मि मालिनम् |
तोरणस्थम् महावेगम् महासत्त्वम् महाबलम् || ५-४६-१८
रश्मिमन्तम् इव उद्यन्तम् स्व तेजो रश्मि मालिनम् |
तोरणस्थम् महावेगम् महासत्त्वम् महाबलम् || ५-४६-१८
Thereafter, those valiant demons saw that Hanuma the great monkey, encircled by his rays
of splendour like a rising sun, shining, standing on the archy door-way, possessing enormous energy,
strong mental disposition and colossal strength.
महामतिम् महाउत्साहम् महाकायम् महाबलम् |
तम् समीक्ष्य एव ते सर्वे दिक्षु सर्वास्व् अवस्थिताः || ५-४६-१९
तैः तैः प्रहरणैः भीमैः अभिपेतुः ततः ततः |
तम् समीक्ष्य एव ते सर्वे दिक्षु सर्वास्व् अवस्थिताः || ५-४६-१९
तैः तैः प्रहरणैः भीमैः अभिपेतुः ततः ततः |
Immediately on seeing that Hanuma of great intellect, of great swiftness and of a gigantic
body, all those demons, stationed in all quarters, attacked him with their terrific weapons from every
side.
तस्य पन्च आयसाः तीक्ष्णाः सिताः पीत मुखाः शराः || ५-४६-२०
शिरस्ति उत्पल पत्र आभा दुर्धरेण निपातिताः |
शिरस्ति उत्पल पत्र आभा दुर्धरेण निपातिताः |
Durdhara discharged five sharp and fierce steel arrows with a lustre of black lily-petals
and yellow tops to descend into Hanuma's head.
स तैः पन्चभिः आविद्धः शरैः शिरसि वानरः || ५-४६-२१
उत्पपात नदन् व्योम्नि दिशो दश विनादयन् |
उत्पपात नदन् व्योम्नि दिशो दश विनादयन् |
Pierced in the head by those fire arrows, Hanuma leapt roaring in the sky, making the
roar reverberating in all directions.
ततः तु दुर्धरो वीरः सरथः सज्ज कार्मुकः || ५-४६-२२
किरन् शर शतैः नैकैः अभिपेदे महाबलः |
किरन् शर शतैः नैकैः अभिपेदे महाबलः |
Then the mighty and the valiant Durdhara leapt into the sky with his chariot. Stretching
his bow and throwing hundreds of sharp arrows, he attacked Hanuma.
स कपिः वारयामास तम् व्योम्नि शर वर्षिणम् || ५-४६-२३
वृष्टिमन्तम् पयोदान्ते पयोदम् इव मारुतः |
वृष्टिमन्तम् पयोदान्ते पयोदम् इव मारुतः |
Hanuma warded him off from showering the arrows on him in the sky, as the wind wards
off a rainy cloud from raining at the end of a monsoon.
अर्द्यमानः ततः तेन दुर्धरेण अनिल आत्मजः || ५-४६-२४
चकार निनदम् भूयो व्यवर्धत च वेगवान् |
चकार निनदम् भूयो व्यवर्धत च वेगवान् |
Thus afflicted by that Durdhara, Hanuma then emitted a roar once again and swiftly expanded
his body.
स दूरम् सहसा उत्पत्य दुर्धरस्य रथे हरिः || ५-४६-२५
निपपात महावेगो विद्युत् राशिः गिराव् इव |
निपपात महावेगो विद्युत् राशिः गिराव् इव |
Like a mass of lightning on a mountain, Hanuma instantaneously fell on Durdhara's chariot,
by jumping up from far above with great speed.
ततः तम् मथित अष्ट अश्वम् रथम् भग्न अक्ष कूवरम् || ५-४६-२६
विहाय न्यपतत् भूमौ दुर्धरः त्यक्त जीवितः |
विहाय न्यपतत् भूमौ दुर्धरः त्यक्त जीवितः |
Losing his chariot whose axle and pole had been broken and all his eight horses destroyed,
Durdhara then dropped down, losing his life, to the ground.
तम् विरूप अक्ष यूप अक्षौ दृष्ट्वा निपतितम् भुवि || ५-४६-२७
सम्जात रोषौ दुर्धर्षाव् उत्पेततुः अरिम् दमौ |
सम्जात रोषौ दुर्धर्षाव् उत्पेततुः अरिम् दमौ |
Engrossed in anger to see his fallen on the ground, the inviolable virupaksha and Yupaksha,
the annihilators of enemies, jumped up into the air.
स ताभ्याम् सहसा उत्पत्य विष्ठितो विमले अम्बरे || ५-४६-२८
मुद्गराभ्याम् महाबाहुः वक्षसि अभिहतः कपिः |
मुद्गराभ्याम् महाबाहुः वक्षसि अभिहतः कपिः |
Jumping up in the air all of a sudden those two demons struck in the chest with their
clubs that long-armed Hanuma standing in clear sky.
तयोः वेगवतोः वेगम् विनिहत्य महाबलः || ५-४६-२९
निपपात पुनः भूमौ सुपर्ण सम विक्रमः |
निपपात पुनः भूमौ सुपर्ण सम विक्रमः |
Striking down the swiftness of those violent demons, the mighty Hanuma whose prowess
is equal to that of Garuda the eagle, again descended on to the ground.
स साल वृक्षम् आसाद्य समुत्पाट्य च वानरः || ५-४६-३०
ताव् उभौ राक्षसौ वीरौ जघान पवन आत्मजः |
ताव् उभौ राक्षसौ वीरौ जघान पवन आत्मजः |
Approaching a sala tree and uprooting it, that Hanuma the monkey killed those two valiant
demons.
ततः तान् त्रीन् हतान् ज्ञात्वा वानरेण तरस्विना || ५-४६-३१
अभिपेदे महावेगः प्रसह्य प्रघसो हरिम् |
भास कर्णः च सम्क्रुद्धः शूलम् आदाय वीर्यवान् || ५-४६-३२
अभिपेदे महावेगः प्रसह्य प्रघसो हरिम् |
भास कर्णः च सम्क्रुद्धः शूलम् आदाय वीर्यवान् || ५-४६-३२
Getting to know all those mighty three killed by Hanuma, Praghasa with a great alacrity,
forcefully attacked Hanuma. The valiant Bhasakarna, highly enraged, attacked taking a spear in his hand.
एकतः कपि शार्दूलम् यशस्विनम् अवस्थितौ |
पट्टिशेन शित अग्रेण प्रघसः प्रत्यपोथयत् || ५-४६-३३
भास कर्णः च शूलेन राक्षसः कपि सत्तमम् |
पट्टिशेन शित अग्रेण प्रघसः प्रत्यपोथयत् || ५-४६-३३
भास कर्णः च शूलेन राक्षसः कपि सत्तमम् |
The two generals stood by the side of the illustrious Hanuma. Praghasa pierced Hanuma
with a sharp-pointed spear and Bhasakarna attacked him with a dart.
स ताभ्याम् विक्षतैः गात्रैः असृग् दिग्ध तनू रुहः || ५-४६-३४
अभवत् वानरः क्रुद्धो बाल सूर्य सम प्रभः |
अभवत् वानरः क्रुद्धो बाल सूर्य सम प्रभः |
With his limbs wounded by those two demons, that Hanuma with his body-hair anointed by
blood, became enraged, with his blaze similar to that of a rising sun.
समुत्पाट्य गिरेः शृन्गम् समृग व्याल पादपम् || ५-४६-३५
जघान हनुमान् वीरो राक्षसौ कपि कुन्जरः |
जघान हनुमान् वीरो राक्षसौ कपि कुन्जरः |
Having plucked up the top of a mountain with its various animals serpents and trees,
the heroic Hanuma the best among monkeys, killed those two demons.
ततः तेष्व् अवसन्नेषु सेना पतिषु पन्चसु || ५-४६-३६
बलम् तत् अवशेषम् तु नाशयामास वानरः |
बलम् तत् अवशेषम् तु नाशयामास वानरः |
When those five army-generals have been killed, Hanuma then destroyed that remaining
army.
अश्वैः अश्वान् गजैः नागान् योधैः योधान् रथै रथान् || ५-४६-३७
स कपिः नाशयामास सहस्र अक्ष इव असुरान् |
स कपिः नाशयामास सहस्र अक्ष इव असुरान् |
Like Indra the thousand-eyed god destroying the demons, Hanuma destroyed the horses by
striking them with horses, the elephants with elephants, the warriors with warriors and the chariots
with chariots.
हतैः नागैः च तुरगैः भग्न अक्षैः च महारथैः || ५-४६-३८
हतैः च राक्षसैः भूमी रुद्ध मार्गा समन्ततः |
हतैः च राक्षसैः भूमी रुद्ध मार्गा समन्ततः |
The earth had its path-ways blocked on all sides with the elephants and the horses killed,
with the demons killed and with the big chariots which had their axles broken.
ततः कपिः तान् ध्वजिनी पतीन् रणे |
निहत्य वीरान् सबलान् सवाहनान् |
तत् एव वीरः परिगृह्य तोरणम् |
कृत क्षणः काल इव प्रजा क्षये || ५-४६-३९
निहत्य वीरान् सबलान् सवाहनान् |
तत् एव वीरः परिगृह्य तोरणम् |
कृत क्षणः काल इव प्रजा क्षये || ५-४६-३९
Like Yama the Time-spirit waiting for the right moment for the destruction of the mortals,
the heroic Hanuma, killing the eminent demons and the army-generals with their troops and vehicles in
the combat, waited for the right moment at the arch-way.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये सुन्दरकाण्डे ष्ट्चत्वारिंशः सर्गः