DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > श्री राम के इनकार से भरत का धरने पे बैठना
Vashishta urges Rama to grant the prayer of Bharata. Rama replies that the command
given by his father cannot be disregarded. Bharata then decides to undertake a fest unto death as a
last resort to exert pressure on Rama. On Rama's dubbing such a step as repugnant to the code of
conduct prescribed for a kshatriya, Bharata requests Rama to allow him to remain in the forest as
the latter's proxy. Rama, however, rules out this proposition also, saying that it is a matter of
reproach. He reaffirms his resolve to enter Ayodhya only after implementing the pledge given to his
father.
वसिष्ठः तु तदा रामम् उक्त्वा राज पुरोहितः |
अब्रवीद् धर्म सम्युक्तम् पुनर् एव अपरम् वचः || २-१११-१
अब्रवीद् धर्म सम्युक्तम् पुनर् एव अपरम् वचः || २-१११-१
Having spoken thus to Rama, Vasishta the royal priest added the following righteous
words:
पुरुषस्य इह जातस्य भवन्ति गुरवः त्रयः |
आचार्यः चैव काकुत्स्थ पिता माता च राघव || २-१११-२
आचार्यः चैव काकुत्स्थ पिता माता च राघव || २-१११-२
"O, Kakutstha, O offspring the Raghu dynasty! From birth, the three spiritual
instructors of a man are his teacher, his father and his mother."
पिता ह्य् एनम् जनयति पुरुषम् पुरुष ऋषभ |
प्रज्नाम् ददाति च आचार्यः तस्मात् स गुरुर् उच्यते || २-१११-३
प्रज्नाम् ददाति च आचार्यः तस्मात् स गुरुर् उच्यते || २-१११-३
"O, excellent among men! The father of man his life. The teacher instructs him in
wisdom and therefore instructs the teacher is said to be the superior!"
से ते अहम् पितुर् आचार्यः तव चैव परम् तप |
मम त्वम् वचनम् कुर्वन् न अतिवर्तेः सताम् गतिम् || २-१११-४
मम त्वम् वचनम् कुर्वन् न अतिवर्तेः सताम् गतिम् || २-१११-४
"O, Rama the tormentator of the enemies! I am the spiritual Preceptor to your father
and to you too. In obeying my words, you will not transgress the path of the virtuous."
इमा हि ते परिषदः श्रेणयः च समागताः |
एषु तात चरन् धर्मम् न अतिवर्तेः सताम् गतिम् || २-१११-५
एषु तात चरन् धर्मम् न अतिवर्तेः सताम् गतिम् || २-१११-५
"O, dear prince! These subjects, the traders, the other categories of people and
Brahmana are your people only. In fulfilling your duty to them, you will not be transgressing your
righteous path."
वृद्धाया धर्म शीलाया मातुर् न अर्हस्य् अवर्तितुम् |
अस्याः तु वचनम् कुर्वन् न अतिवर्तेः सताम् गतिम् || २-१११-६
अस्याः तु वचनम् कुर्वन् न अतिवर्तेः सताम् गतिम् || २-१११-६
"You ought not to be lacking in reverence to your mother who is aged and possessing
a noble conduct. By carrying out her words, you will not deviate from the path of the
virtuous."
भरतस्य वचः कुर्वन् याचमानस्य राघव |
आत्मानम् न अतिवर्तेः त्वम् सत्य धर्म पराक्रम || २-१११-७
आत्मानम् न अतिवर्तेः त्वम् सत्य धर्म पराक्रम || २-१११-७
"O, Rama excelling in truth and virtue. By fulfilling the words of the beseeching
Bharata, you will not be false to yourself."
एवम् मधुरम् उक्तः तु गुरुणा राघवः स्वयम् |
प्रत्युवाच समासीनम् वसिष्ठम् पुरुष ऋषभः || २-१११-८
प्रत्युवाच समासीनम् वसिष्ठम् पुरुष ऋषभः || २-१११-८
Having heard the sweet words spoken by his spiritual preceptro himself, Rama the
excellent among men replied (as follows) to Vasishta who was seated there.
यन् मातापितरौ वृत्तम् तनये कुरुतः सदा |
न सुप्रतिकरम् तत् तु मात्रा पित्रा च यत् कृतम् || २-१११-९
यथा शक्ति प्रदानेन स्नापनाच् चादनेन च |
नित्यम् च प्रिय वादेन तथा सम्वर्धनेन च || २-१११-१०
न सुप्रतिकरम् तत् तु मात्रा पित्रा च यत् कृतम् || २-१११-९
यथा शक्ति प्रदानेन स्नापनाच् चादनेन च |
नित्यम् च प्रिय वादेन तथा सम्वर्धनेन च || २-१११-१०
"The good, which a father and mother do, by giving whatever they can, to their son
constantly, by putting him to sleep, rubbing his body with oil etc, nay, by speaking kindly to him
every moment, and even by nourishing him, can never be wholly requited."
स हि राजा जनयिता पिता दशरथो मम |
आज्नातम् यन् मया तस्य न तन् मिथ्या भविष्यति || २-१११-११
आज्नातम् यन् मया तस्य न तन् मिथ्या भविष्यति || २-१११-११
"The command laid upon me by king Dasaratha, my father, who begot me, cannot
therefore be disregarded."
एवम् उक्तः तु रामेण भरतः प्रत्यनन्तरम् |
उवाच परम उदारः सूतम् परम दुर्मनाः || २-१११-१२
उवाच परम उदारः सूतम् परम दुर्मनाः || २-१११-१२
Hearing Rama's words, the most generous Bharata felt very mcuh anguished and
addressed the following words to Sumantra the charioteer who was standing nearby:
इह मे स्थण्डिले शीघ्रम् कुशान् आस्तर सारथे |
आर्यम् प्रत्युपवेक्ष्यामि यावन् मे न प्रसीदति || २-१११-१३
आर्यम् प्रत्युपवेक्ष्यामि यावन् मे न प्रसीदति || २-१११-१३
"O, charioteer! Spread speedily the Kusha grass on the ground here for me. I shall
remain facing my illustrious brother till he gets propitiated (and grant my request)."
अनाहारो निरालोको धन हीनो यथा द्विजः |
शेष्ये पुरस्तात् शालाया यावन् न प्रतियास्यति || २-१११-१४
शेष्ये पुरस्तात् शालाया यावन् न प्रतियास्यति || २-१११-१४
"I shall remain lying down in front of Rama's hut without food or drink and
depriving myself of light until he returns to Ayodhya, like a brahman who is a destitute (lies down
at the door of his crditor)."
स तु रामम् अवेक्षन्तम् सुमन्त्रम् प्रेक्ष्य दुर्मनाः |
कुश उत्तरम् उपस्थाप्य भूमाउ एव आस्तरत् स्वयम् || २-१११-१५
कुश उत्तरम् उपस्थाप्य भूमाउ एव आस्तरत् स्वयम् || २-१११-१५
Seeing Sumantra who was gazing at Rama waiting for his command, the low-spirited
Bharata, on his own, brought a heap of Kusha grass and spread it on the floor.
तम् उवाच महा तेजा रामो राज ऋषि सत्तमाः |
किम् माम् भरत कुर्वाणम् तात प्रत्युपवेक्ष्यसि || २-१११-१६
किम् माम् भरत कुर्वाणम् तात प्रत्युपवेक्ष्यसि || २-१११-१६
Rama of great splendour and the best among royal sages spoke to Bharata as follows:
"O Bharata my dear brother! What wrong have I done that you lie down before me?"
ब्राह्मणो ह्य् एक पार्श्वेन नरान् रोद्धुम् इह अर्हति |
न तु मूर्धा अवसिक्तानाम् विधिः प्रत्युपवेशने || २-१११-१७
न तु मूर्धा अवसिक्तानाम् विधिः प्रत्युपवेशने || २-१११-१७
"A brahmana may lie down on one side in order to obstruct a willful debtor in this
world. But, it is not befitting for a warrior-class.
उत्तिष्ठ नर शार्दूल हित्वा एतद् दारुणम् व्रतम् |
पुर वर्याम् इतः क्षिप्रम् अयोध्याम् याहि राघव || २-१११-१८
पुर वर्याम् इतः क्षिप्रम् अयोध्याम् याहि राघव || २-१११-१८
"O Bharata, Tiger among men! Giving up this formidable resolve, rise up proceed
speedily to Ayodhya the best of cities, from here."
आसीनः तु एव भरतः पौर जानपदम् जनम् |
उवाच सर्वतः प्रेक्ष्य किम् आर्यम् न अनुशासथ || २-१११-१९
उवाच सर्वतः प्रेक्ष्य किम् आर्यम् न अनुशासथ || २-१११-१९
Still sitting in the same posture, Bharata looked at the citizens and rural folk
around on all sides and asked them why they were not entreating his venerable brother to
return.
ते तम् ऊचुर् महात्मानम् पौर जानपदा जनाः |
काकुत्स्थम् अभिजानीमः सम्यग् वदति राघवः || २-१११-२०
काकुत्स्थम् अभिजानीमः सम्यग् वदति राघवः || २-१११-२०
Those people, the inhabitants of town and country replied to the magnanimous Bharata
as follows: "We know Rama very well. He is speaking rightly."
एषो अपि हि महा भागः पितुर् वचसि तिष्ठति |
अत एव न शक्ताः स्मो व्यावर्तयितुम् अन्जसा || २-१११-२१
अत एव न शक्ताः स्मो व्यावर्तयितुम् अन्जसा || २-१११-२१
"This Rama of exalted merit is indeed standing on his father's words. Hence, we are
not able to convince him to return to Ayodhya."
तेषाम् आज्नाय वचनम् रामो वचनम् अब्रवीत् |
एवम् निबोध वचनम् सुहृदाम् धर्म चक्षुषाम् || २-१११-२२
एवम् निबोध वचनम् सुहृदाम् धर्म चक्षुषाम् || २-१११-२२
Hearing their words, Rama said to Bharata: "Reflect on the words of your companions,
who see rightly."
एतच् च एव उभयम् श्रुत्वा सम्यक् सम्पश्य राघव |
उत्तिष्ठ त्वम् महा बाहो माम् च स्पृश तथा उदकम् || २-१११-२३
उत्तिष्ठ त्वम् महा बाहो माम् च स्पृश तथा उदकम् || २-१११-२३
"O the mighty armed Bharata! Having listened to their testimony and mine, reflect on
the matter carefull. Rise and touch me and drink water."
अथ उत्थाय जलम् स्पृष्ट्वा भरतो वाक्यम् अब्रवीत् |
शृण्वन्तु मे परिषदो मन्त्रिणः श्रेणयः तथा || २-१११-२४
शृण्वन्तु मे परिषदो मन्त्रिणः श्रेणयः तथा || २-१११-२४
Thereafter, Bharata rose, touched water and spoke as follows: "Let the audience,
including ministers and the guild of traders hear me also."
न याचे पितरम् राज्यम् न अनुशासामि मातरम् |
आर्यम् परम धर्मज्नम् अभिजानामि राघवम् || २-१११-२५
आर्यम् परम धर्मज्नम् अभिजानामि राघवम् || २-१११-२५
"I never asked my father for the kingdom, nor did I counsel my mother to enthrone
me. I never gave my approval for the exile of Rama, the venerable hero, who knows his duty very
well."
यदि तु अवश्यम् वस्तव्यम् कर्तव्यम् च पितुर् वचः |
अहम् एव निवत्स्यामि चतुर्दश वने समाः || २-१११-२६
अहम् एव निवत्स्यामि चतुर्दश वने समाः || २-१११-२६
"If it is absolutely essential that one of us should remain here and the command of
our father be executed, then it is I who will reside in the forest for fourteen years."
धर्म आत्मा तस्य तथ्येन भ्रातुर् वाक्येन विस्मितः |
उवाच रामः सम्प्रेक्ष्य पौर जानपदम् जनम् || २-१११-२७
उवाच रामः सम्प्रेक्ष्य पौर जानपदम् जनम् || २-१११-२७
The high-souled Rama was surprised by the sincere words of his brother and by
looking at the inhabitants of town and country, spoke (as follows):
विक्रीतम् आहितम् क्रीतम् यत् पित्रा जीवता मम |
न तल् लोपयितुम् शक्यम् मया वा भरतेन वा || २-१११-२८
न तल् लोपयितुम् शक्यम् मया वा भरतेन वा || २-१११-२८
"The disposal, the pledge and the come-by which he was alive, cannot be broken
either by me or by Bharata."
उपधिर् न मया कार्यो वन वासे जुगुप्सितः |
युक्तम् उक्तम् च कैकेय्या पित्रा मे सुकृतम् कृतम् || २-१११-२९
युक्तम् उक्तम् च कैकेय्या पित्रा मे सुकृतम् कृतम् || २-१११-२९
"I cannot accede to the substitute in respect of the sojourn in the forest and it is
distasteful thing. What was advised by Kaikeyi was proper and what was done by my father was a
righteous deed."
जानामि भरतम् क्षान्तम् गुरु सत्कार कारिणम् |
सर्वम् एव अत्र कल्याणम् सत्य संधे महात्मनि || २-१११-३०
सर्वम् एव अत्र कल्याणम् सत्य संधे महात्मनि || २-१११-३०
"I am aware that Bharata has necessary patience and due devotion for the elders. All
will be propitious in the case of this magnanimous Bharata, who is true to his promise."
अनेन धर्म शीलेन वनात् प्रत्यागतः पुनः |
भ्रात्रा सह भविष्यामि पृथिव्याः पतिर् उत्तमः || २-१११-३१
भ्रात्रा सह भविष्यामि पृथिव्याः पतिर् उत्तमः || २-१११-३१
"After returning from the forest, I shall rule the earth, assisted by my virtuous
brother."
वृतो राजा हि कैकेय्या मया तद् वचनम् कृतम् |
अनृतान् मोचय अनेन पितरम् तम् मही पतिम् || २-१११-३२
अनृतान् मोचय अनेन पितरम् तम् मही पतिम् || २-१११-३२
"The king Dasaratha was indeed solicited for a boon by Kaikeyi. That word of the
king has been fulfilled by me. Hence, relieve our father, the emperor from the blame."
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे एकादशोत्तरशततमः सर्गः