DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > चित्रकूट में विश्वामित्र ऋषि से भेंट, पर्न्शिला बनाना
Seetha, Rama and Lakshmana reach the mountain of Chitrakuta, beholding and showing
one another the grandeur of the woods there. They visit the hermitage of sage Valmiki. Lakshmana
builds a leaf-hut upon instructions from Rama. All of them enter the hut, after performing
purification ceremony.
अथ रात्र्याम् व्यतीतायाम् अवसुप्तम् अनन्तरम् |
प्रबोधयाम् आस शनैः लक्ष्मणम् रघु नन्दनः || २-५६-१
प्रबोधयाम् आस शनैः लक्ष्मणम् रघु नन्दनः || २-५६-१
Then, Rama gently woke up Lakshmana, who was sleeping without break, even when the
night was passing away.
सौमित्रे शृणु वन्यानाम् वल्गु व्याहरताम् स्वनम् |
सम्प्रतिष्ठामहे कालः प्रस्थानस्य परम् तप || २-५६-२
सम्प्रतिष्ठामहे कालः प्रस्थानस्य परम् तप || २-५६-२
"Oh, Lakshmana! Hear the sound of wild animals, resounding beautifully. It is time
for our journey. Let us start."
स सुप्तः समये भ्रात्रा लक्ष्मणः प्रतिबोधितः |
जहौ निद्राम् च तन्द्रीम् च प्रसक्तम् च पथि श्रमम् || २-५६-३
जहौ निद्राम् च तन्द्रीम् च प्रसक्तम् च पथि श्रमम् || २-५६-३
That Lakshmana who was sleeping, being woken up by his brother at the right moment,
had relinquished sleep, sloth and strain which resulted on the way.
ततौत्थाय ते सर्वे स्पृष्ट्वा नद्याः शिवम् जलम् |
पन्थानम् ऋषिणा उद्दिष्टम् चित्र कूटस्य तम् ययुः || २-५६-४
पन्थानम् ऋषिणा उद्दिष्टम् चित्र कूटस्य तम् ययुः || २-५६-४
Thereafter, all of them raised up touched the auspicious water (took bath) in the
river and proceeded towards the path leading to Chitrakuta mountain, as suggested by the sage
Bharadwaja.
ततः सम्प्रस्थितः काले रामः सौमित्रिणा सह |
सीताम् कमल पत्र अक्षीम् इदम् वचनम् अब्रवीत् || २-५६-५
सीताम् कमल पत्र अक्षीम् इदम् वचनम् अब्रवीत् || २-५६-५
Rama who set out along with Lakshmana at that dawn, spoke as follows to Seetha whose
eyes looked like lotus leaves.
आदीप्तान् इव वैदेहि सर्वतः पुष्पितान् नगान् |
स्वैः पुष्पैः किंशुकान् पश्य मालिनः शिशिर अत्यये || २-५६-६
स्वैः पुष्पैः किंशुकान् पश्य मालिनः शिशिर अत्यये || २-५६-६
"Oh, Seetha! Behold Kimshuka trees with their diadem of flower blossoming all over,
as if they are blazing up, in this winter."
पश्य भल्लातकान् फुल्लान् नरैः अनुपसेवितान् |
फल पत्रैः अवनतान् नूनम् शक्ष्यामि जीवितुम् || २-५६-७
फल पत्रैः अवनतान् नूनम् शक्ष्यामि जीवितुम् || २-५६-७
"Look at these Bhallataka (cashew nut) trees, abounding in flowers and bent down
with fruits and leaves, all unplucked by men. We can certainly live here."
पश्य द्रोण प्रमाणानि लम्बमानानि लक्ष्मण |
मधूनि मधु कारीभिः सम्भृतानि नगे नगे || २-५६-८
मधूनि मधु कारीभिः सम्भृतानि नगे नगे || २-५६-८
"Oh, Lakshmana! Behold in every tree the hanging honey-combs, with sizes of a
water-trough, gathered by honey-bees.
एष क्रोशति नत्यूहः तम् शिखी प्रतिकूजति |
रमणीये वन उद्देशे पुष्प संस्तर सम्कटे || २-५६-९
रमणीये वन उद्देशे पुष्प संस्तर सम्कटे || २-५६-९
In this beautiful forest-region, dense with a scattered mass of flowers, a Chataka
bird is crying and a peacock is responding to it."
मातम्ग यूथ अनुसृतम् पक्षि सम्घ अनुनादितम् |
चित्र कूटम् इमम् पश्य प्रवृद्ध शिखरम् गिरिम् || २-५६-१०
चित्र कूटम् इमम् पश्य प्रवृद्ध शिखरम् गिरिम् || २-५६-१०
"See this Chitrakuta mountain with a high and mighty peak, wide-spread with a
multitude of elephants and made to resound by a congregation of birds."
समभूमितले रम्ये द्रुमैर्बहुभिरावृते |
पुण्ये रंस्यामहे तात चित्रकूटस्य कानने || २-५६-११
पुण्ये रंस्यामहे तात चित्रकूटस्य कानने || २-५६-११
"Oh, brother! We shall sport in this forest of Chitrakuta, having a level-ground
beautifully extensive with many trees and is pure."
ततः तौ पाद चारेण गच्चन्तौ सह सीतया |
रम्यम् आसेदतुः शैलम् चित्र कूटम् मनो रमम् || २-५६-१२
रम्यम् आसेदतुः शैलम् चित्र कूटम् मनो रमम् || २-५६-१२
Thereafter, Rama and Lakshmana along with Seetha traveling on foot, approached the
mountain of Chitrakuta, which was pleasant and lovely.
तम् तु पर्वतम् आसाद्य नाना पक्षि गण आयुतम् |
बहुमूलफलम् रम्यम् सम्पन्नम् सरसोदकम् || २-५६-१३
बहुमूलफलम् रम्यम् सम्पन्नम् सरसोदकम् || २-५६-१३
Reaching that mountain, with various flocks of birds, with many roots and fruits,
lovely and rich in streaming water, Rama said to Lakshmana as follows:
मनोज्ज़्नोऽयम् तिरिः सौम्य नानाद्रुमलतायतह् |
बहुमूलफलो रम्यः स्वाजीवः प्रतिभाति मे || २-५६-१४
बहुमूलफलो रम्यः स्वाजीवः प्रतिभाति मे || २-५६-१४
"It is appearing to me that this beautiful Chitrakuta mountain yields an easy
sustenance, for, it is charmingly filled with various kinds of trees and creepers with different
kinds of roots and fruits."
मनयश्च महात्मानो वसन्त्य शिलोच्चये |
अयम् वासो भवेत् तावद् अत्र सौम्य रमेमहि || २-५६-१५
अयम् वासो भवेत् तावद् अत्र सौम्य रमेमहि || २-५६-१५
"Oh, gentle brother! High souled sages are also staying on this mountain. Let this
become the dwelling. Let us have a pleasant resort here."
इति सीता च रामश्च लक्ष्मणश्च कृताञ्जलिः |
अभिगम्याश्रमम् सर्वे वाल्मीकि मभिवादयन् || २-५६-१६
अभिगम्याश्रमम् सर्वे वाल्मीकि मभिवादयन् || २-५६-१६
After deciding thus Seetha, Rama and Lakshmana all with joined palms approached the
hermitage and offered salutation to the sage Valmiki.
तान्महर्षिः प्रमुदितः पूजयामास धर्मवित् |
आस्यतामिति चोवाच स्वागतम् तु निवेद्य च || २-५६-१७
आस्यतामिति चोवाच स्वागतम् तु निवेद्य च || २-५६-१७
The great sage Valmiki, who knew what is right, full of delight, treated them with
honour, offered cordial welcome and requested them to sit.
ततोऽब्रवीन्महाबाहुर्लकमणम् लक्ष्मणाग्रजः |
सम्निवेद्य यथान्याय मात्मानमृष्ये प्रभुः || २-५६-१८
सम्निवेद्य यथान्याय मात्मानमृष्ये प्रभुः || २-५६-१८
Then Rama, the lord with mighty arms, in accord with tradition, reported to the
ascetic all that concerned them and spoke to Lakshmana as follows:
लक्ष्मण आनय दारूणि दृढानि च वराणि च |
कुरुष्व आवसथम् सौम्य वासे मे अभिरतम् मनः || २-५६-१९
कुरुष्व आवसथम् सौम्य वासे मे अभिरतम् मनः || २-५६-१९
Lakshmana, my gentle brother! Bring strong and choicest timber and construct a
dwelling. My mind is fascinated in dwelling here."
तस्य तत् वचनम् श्रुत्वा सौमित्रिर् विविधान् द्रुमान् |
आजहार ततः चक्रे पर्ण शालाम् अरिम् दम || २-५६-२०
आजहार ततः चक्रे पर्ण शालाम् अरिम् दम || २-५६-२०
Hearing those words of Rama, Lakshmana brought various kinds of trees. Thereafter,
he the annihilator of enemies, constructed a leaf-hut.
ताम् निष्ठताम् बद्धकटाम् दृष्ट्वा रमः सुदर्शनाम् |
शुश्रूषमाणम् एक अग्रम् इदम् वचनम् अब्रवीत् || २-५६-२१
शुश्रूषमाणम् एक अग्रम् इदम् वचनम् अब्रवीत् || २-५६-२१
Seeing that hut, which was firmly built and thatched as well as beautiful to look
at, Rama spoke the following words to Lakshmana who listened to his command and who was closely
attentive to him:
ऐणेयम् मांसम् आहृत्य शालाम् यक्ष्यामहे वयम् |
कर्त्व्यम् वास्तुशमनम् सौमित्रे चिरजीवभिः || २-५६-२२
कर्त्व्यम् वास्तुशमनम् सौमित्रे चिरजीवभिः || २-५६-२२
"Oh, Lakshmana! Bring the meat of an antelope. We shall perform a purifactory
ceremony while entering the house. Which is to be done by those who wish to live long."
मृगम् हत्वाऽऽनय क्षिप्रम् लक्ष्मणेह शुभेक्षण
कर्तव्यः शास्त्रदृष्टो हि विधिर्दर्ममनुस्मर || २-५६-२३
कर्तव्यः शास्त्रदृष्टो हि विधिर्दर्ममनुस्मर || २-५६-२३
"Oh, large-eyed Lakshmana! Killing the antelope quickly, bring it here. The
prescribed rite according to scriptural point of view indeed is to be performed. Keep in mind the
sacred obligation."
भ्रातुर्वचन माज्ञाय लक्ष्मणः परवीरहा |
चकार स यथोक्तम् च तम् रामः पुनरब्रवीत् || २-५६-२४
चकार स यथोक्तम् च तम् रामः पुनरब्रवीत् || २-५६-२४
Lakshmana the slayer of enemies, understanding his brother's words, acted as
instructed. Rama spoke again to Lakshmana as follows.
इणेयम् श्रपयस्वैतच्च्चालाम् यक्ष्यमहे वयम् |
त्वरसौम्य मुहूर्तोऽयम् ध्रुवश्च दिवसोऽप्ययम् || २-५६-२५
त्वरसौम्य मुहूर्तोऽयम् ध्रुवश्च दिवसोऽप्ययम् || २-५६-२५
"Oh, gentle brother! Boil this antelope's meat. We shall worship the leaf-hut. This
day and this instant also are of a distinctive character. Be quick."
स लक्ष्मणः कृष्ण मृगम् हत्वा मेध्यम् पतापवान् |
अथ चिक्षेप सौमित्रिः समिद्धे जात वेदसि || २-५६-२६
अथ चिक्षेप सौमित्रिः समिद्धे जात वेदसि || २-५६-२६
Then, Lakshmana the strong man and son of Sumitra, killing a holy back antelope,
tossed it in an ignited fire.
तम् तु पक्वम् समाज्ञाय निष्टप्तम् चिन्न शोणितम् |
लक्ष्मणः पुरुष व्याघ्रम् अथ राघवम् अब्रवीत् || २-५६-२७
लक्ष्मणः पुरुष व्याघ्रम् अथ राघवम् अब्रवीत् || २-५६-२७
Feeling certain that it is cooked and heated thoroughly with no blood remaining,
Lakshmana spoke to Rama the lion among man as follows:
अयम् कृष्णः समाप्त अन्गः शृतः कृष्ण मृगो यथा |
देवता देव सम्काश यजस्व कुशलो हि असि || २-५६-२८
देवता देव सम्काश यजस्व कुशलो हि असि || २-५६-२८
"This black antelope, with its complete limbs, has been cooked completely by me. Oh,
Rama resembling God! Worship the concerned deity, as you are skilled in that act."
रामः स्नात्वा तु नियतः गुणवान् जप्य कोविदः |
सम्ग्रहेणाकरोत्सर्वान् मन्त्रन् सत्रावसानिकान् || २-५६-२९
सम्ग्रहेणाकरोत्सर्वान् मन्त्रन् सत्रावसानिकान् || २-५६-२९
Rama, the virtuous man and the learned man in chanting of sacred spells, after
taking bath and with subdued mind, briefly chanted all the sacred scripts to be chanted at the end
of a purifactory ceremony.
इष्ट्वा देवगणान् सर्वान् विवेशावसथम् शुचिः |
बभूव च मनोह्लादो रामस्यामिततेजसः || २-५६-३०
बभूव च मनोह्लादो रामस्यामिततेजसः || २-५६-३०
Worshipping all classes of deities and getting himself purified, Rama entered the
house. There was a heartful joy in rama, with his limitless splendour.
वैश्वदेवबलिम् कृत्वा रौद्रम् वैष्णवमेव च |
वास्तुसंशमनीयानि मङ्गळानि प्रवर्तयन् || २-५६-३१
जपम् च न्यायतः कृत्वा स्नात्वा नद्याम् यथाविधि |
पाप संशमनम् रामः चकार बलिम् उत्तमम् || २-५६-३२
वास्तुसंशमनीयानि मङ्गळानि प्रवर्तयन् || २-५६-३१
जपम् च न्यायतः कृत्वा स्नात्वा नद्याम् यथाविधि |
पाप संशमनम् रामः चकार बलिम् उत्तमम् || २-५६-३२
Having taken bath in the river as prescribed Rama offered oblations to Lord Rudra
and Lord Vishnu after offereing tributes to Vaisvadeva. He performed benedictions relating to the
purification of house and also a silent prayer as per prescribed rites. He finally offered
excellent tributes to the deities, for removing sins.
वेदिस्थलविधानानि चैत्यान्यायतनानि च |
आश्रमस्यानुरूपाणि स्थापयामास राघवः || २-५६-३३
आश्रमस्यानुरूपाणि स्थापयामास राघवः || २-५६-३३
Lakshmana erected altars in all the quarters of the hermitage as was fitting,
Chaityas (places for worship of Lord Ganesha and others) and Ayatanas (places for worship of Vishnu
and others)
वन्यैर्माल्यैः फलैर्मूलैः पक्वैर्मांसैर्यथाविधि |
अद्भर्जपैश्च वेदोक्तै र्धर्भैश्च ससमित्कुशैः || २-५६-३४
तौ तर्पयित्वा भूतानि राघवौ सह सीतया |
तदा विविशतुः शालाम् सुशुभाम् शुभलक्षणौ || २-५६-३५
अद्भर्जपैश्च वेदोक्तै र्धर्भैश्च ससमित्कुशैः || २-५६-३४
तौ तर्पयित्वा भूतानि राघवौ सह सीतया |
तदा विविशतुः शालाम् सुशुभाम् शुभलक्षणौ || २-५६-३५
Rama and Lakshmana along with Seetha, having auspicious characteristics, satisfied
the sirits by crowns of flowers obtained in the forest, by fruits roots and cooked meat, by water,
by prayers as uttered in the sacred texts (Vedas), by sacred grass, by fuel and Kusa grass and then
entered the auspicious leaf-hut.
ताम् वृक्ष पर्णच् चदनाम् मनोज्ञाम् |
यथा प्रदेशम् सुकृताम् निवाताम् |
वासाय सर्वे विविशुः समेताः |
सभाम् यथा देव गणाः सुधर्माम् || २-५६-३६
यथा प्रदेशम् सुकृताम् निवाताम् |
वासाय सर्वे विविशुः समेताः |
सभाम् यथा देव गणाः सुधर्माम् || २-५६-३६
All of them (Seetha, Rama and Lakshmana) together for residential purpose, entered
that hut, thatched with leaves of trees, looking beautiful, well-constructed at a suitable site and
protected from winds, as if entering an assembly-hall called Sudharma (in heavn) by a group of
celestials.
अनेक नाना मृग पक्षि सम्कुले |
विचित्र पुष्प स्तबलैः द्रुमैः युते |
वन उत्तमे व्याल मृग अनुनादिते |
तथा विजह्रुः सुसुखम् जित इन्द्रियाः || २-५६-३७
विचित्र पुष्प स्तबलैः द्रुमैः युते |
वन उत्तमे व्याल मृग अनुनादिते |
तथा विजह्रुः सुसुखम् जित इन्द्रियाः || २-५६-३७
Seetha, Rama and Lakshmana who subdued their senses, very happily strolled in that
excellent forest, filled with many classes and multitude of beasts and birds, trees having
multi-coloured crowns of flowers, and resonating with sounds of elephants in rut and of
antelopes.
सुरम्यम् आसाद्य तु चित्र कूटम् |
नदीम् च ताम् माल्यवतीम् सुतीर्थाम् |
ननन्द हृष्टः मृग पक्षि जुष्टाम् |
जहौ च दुह्खम् पुर विप्रवासात् || २-५६-३८
नदीम् च ताम् माल्यवतीम् सुतीर्थाम् |
ननन्द हृष्टः मृग पक्षि जुष्टाम् |
जहौ च दुह्खम् पुर विप्रवासात् || २-५६-३८
Delighted and joyful to reach the lovely Chitrakuta mountain and the river
Malyavati, provided with good descents and frequented by birds and beasts, Seetha, Rama and
Lakshmana shed the agony caused by their exile from the City of Ayodhya.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे षट्पञ्चाशः सर्गः