DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > सुमंत्र का राजा दशरथ को श्री राम का सन्देश सुनना
As per the orders of king Dasaratha, Sumantra delivers the parting messages of Rama
and Lakshmana. Rama sends positive messages to Kausalya and Bharata but Lakshmana sends angry
messages to Dasaratha.
प्रत्याश्वस्तः यदा राजा मोहात् प्रत्यागतः पुनः |
थाजुहाव तम् सूतम् राम वृत्त अन्त कारणात् || २-५८-१
थाजुहाव तम् सूतम् राम वृत्त अन्त कारणात् || २-५८-१
Thereafter, the king when recovered from loss of consciousness and again returned to
his breath, he called that charioteer for the purpose of getting the report on Rama.
तदा सूतो महाराज कृताञ्जलिरुपस्थितः|
राममेव अनुशोचन्तं दुःखशोकसमन्वितम् || २-५८-२
वृद्धम् परम सम्तप्तम् नव ग्रहम् इव द्विपम् |
विनिःश्वसन्तम् ध्यायन्तम् अस्वस्थम् इव कुन्जरम् || २-५८-३
राममेव अनुशोचन्तं दुःखशोकसमन्वितम् || २-५८-२
वृद्धम् परम सम्तप्तम् नव ग्रहम् इव द्विपम् |
विनिःश्वसन्तम् ध्यायन्तम् अस्वस्थम् इव कुन्जरम् || २-५८-३
Then, Sumantra, who joined his palms in reverence, approached the monarch who was
repenting about Rama alone, filled with pain and sorrow, advanced in age, greatly anguished,
sighing like a newly caught elephant and reflecting on something as a sick elephant.
राजा तु रजसा सूतम् ध्वस्त अङ्गम् समुपस्थितम् |
अश्रु पूर्ण मुखम् दीनम् उवाच परम आर्तवत् || २-५८-४
अश्रु पूर्ण मुखम् दीनम् उवाच परम आर्तवत् || २-५८-४
The king, having great distress, spoke to Sumantra, whose body was covered with
dust, his face filled with tears, who was miserable and who approached near him (as follows):
क्व नु वत्स्यति धर्म आत्मा वृक्ष मूलम् उपाश्रितः |
सो अत्यन्त सुखितः सूत किम् अशिष्यति राघवः || २-५८-५
सो अत्यन्त सुखितः सूत किम् अशिष्यति राघवः || २-५८-५
"Oh, Sumantra! Where can Rama the virtuous man abide, taking refuge at the root of a
tree? What that Rama, who enjoyed very many pleasantries, can eat now?"
दुःखस्यानुचितो दुःखम् सुमन्त्र शयनोचितः |
भूमि पाल आत्मजो भूमौ शेते कथम् अनाथवत् || २-५८-६
भूमि पाल आत्मजो भूमौ शेते कथम् अनाथवत् || २-५८-६
"Oh, Sumantra! How can Rama the prince, who was habituated to good beds, sleep with
such discomfort on a floor like an orphan?"
यम् यान्तम् अनुयान्ति स्म पदाति रथ कुण्ज़्जराः |
स वत्स्यति कथम् रामः विजनम् वनम् आश्रितः || २-५८-७
स वत्स्यति कथम् रामः विजनम् वनम् आश्रितः || २-५८-७
"Foot soldiers, Chariots and elephants used to follows whenever Rama was marching
ahead. How such a man can take shelter and stay in a forest devoid of people?"
व्याळैः मृगैः आचरितम् कृष्ण सर्प निषेवितम् |
कथम् कुमारौ वैदेह्या सार्धम् वनम् उपस्थितौ || २-५८-८
कथम् कुमारौ वैदेह्या सार्धम् वनम् उपस्थितौ || २-५८-८
"How Seetha Rama and Lakshmana entered forest filled with wild animals and black
snakes?"
सुकुमार्या तपस्विन्या सुमन्त्र सह सीतया |
राज पुत्रौ कथम् पादैः अवरुह्य रथात् गतौ || २-५८-९
राज पुत्रौ कथम् पादैः अवरुह्य रथात् गतौ || २-५८-९
"Oh, Sumantra! How those princes with Seetha the delicate and the poor lady went on
foot, after descending from the chariot?"
सिद्ध अर्थः खलु सूत त्वम् येन दृष्टौ मम आत्मजौ |
वन अन्तम् प्रविशन्तौ ताव् अश्विनाव् इव मन्दरम् || २-५८-१०
वन अन्तम् प्रविशन्तौ ताव् अश्विनाव् इव मन्दरम् || २-५८-१०
"Oh, Sumantra! You have seen my sons entering the forest, as though divinities of
Aswini had entered the Mountain-range of Mandara. You are indeed lucky."
किम् उवाच वचो रामः किम् उवाच च लक्ष्मणः |
सुमन्त्र वनम् आसाद्य किम् उवाच च मैथिली || २-५८-११
सुमन्त्र वनम् आसाद्य किम् उवाच च मैथिली || २-५८-११
"Oh, Sumantra! After reaching the forest, what words did Rama speak? What did
Lakshmana speak? What did Seetha speak?"
आसितम् शयितम् भुक्तम् सूत रामस्य कीर्तय |
जीविष्याम्यहमेतेन ययातिरिव साधुषु || २-५८-१२
जीविष्याम्यहमेतेन ययातिरिव साधुषु || २-५८-१२
"Oh, charioteer! Tell me where Rama sat, slept and took food. By hearing these
things, I shall survive, as Yayati survived in the company of saints."
इति सूतः नर इन्द्रेण चोदितः सज्जमानया |
उवाच वाचा राजानम् स बाष्प परिर्बद्धया || २-५८-१३
उवाच वाचा राजानम् स बाष्प परिर्बद्धया || २-५८-१३
As asked thus by the king, Sumantra spoke to the emperor in a voice quivering and
choked with tears (as follows).
अब्रवीन् माम् महा राज धर्मम् एव अनुपालयन् |
अन्जलिम् राघवः कृत्वा शिरसा अभिप्रणम्य च || २-५८-१४
अन्जलिम् राघवः कृत्वा शिरसा अभिप्रणम्य च || २-५८-१४
"Oh, emperor! Rama, keeping up the prescribed course of conduct, making salutation
with joined palms and bowing his head in reverence to you, spoke to me as follows:"
सूत मद्वचनात् तस्य तातस्य विदित आत्मनः |
शिरसा वन्दनीयस्य वन्द्यौ पादौ महात्मनः || २-५८-१५
शिरसा वन्दनीयस्य वन्द्यौ पादौ महात्मनः || २-५८-१५
"Oh, charioteer! Tell my salutations to my father, the one with a remarkable
intellect, a mighty soul and the one to be respectfully greeted."
सर्वम् अन्तः पुरम् वाच्यम् सूत मद्वचनात्त्वया |
आरोग्यम् अविशेषेण यथा अर्हम् च अभिवादनम् || २-५८-१६
आरोग्यम् अविशेषेण यथा अर्हम् च अभिवादनम् || २-५८-१६
Oh, charioteer! Enquire about the health of all the people in the gynaeceum without
any disparity and offer my appropriate salutations to them.
माता च मम कौसल्या कुशलम् च अभिवादनम् |
अप्रमादम् च वक्तव्या ब्रूयाश्चैमिदम् वचः || २-५८-१७
अप्रमादम् च वक्तव्या ब्रूयाश्चैमिदम् वचः || २-५८-१७
My mother Kausalya is to be told about my welfare, about my offering salutations to
her and about my meticulousness.
धर्मनित्या यथाकालमग्न्यगारपरा भव |
देवि देवस्य पादौ च देववत् परिपालय || २-५८-१८
देवि देवस्य पादौ च देववत् परिपालय || २-५८-१८
"Oh, godly lady! Be always righteous and be interested in offering worship and
sacrifices as per the prescribed timings in the House of Fire worship. Nurture the feet of the Lord
Dasaratha, like with a god."
अभिमानम् च मानम् च त्यक्त्वा वर्तस्व मातृषु |
अनु राजान मार्याम् च कैकेयीमम्ब कारय || २-५८-१९
अनु राजान मार्याम् च कैकेयीमम्ब कारय || २-५८-१९
"Oh, mother! Behave towards my other mothers, abandoning self-conceit and
indignation. Make the venerable Kaikeyi, agreeable to the king."
कुमारे भरते वृत्तिर्वर्तितव्याच राजवत् |
अर्थज्येष्ठा हि राजानो राजधर्ममनुस्मर || २-५८-२०
अर्थज्येष्ठा हि राजानो राजधर्ममनुस्मर || २-५८-२०
"In respect of Bharata your son, follow a respectable behaviour as with a king.
Kings are indeed sovereign in substance. Remember the rules relating to kings."
भरतः कुशलम् वाच्यो वाच्यो मद् वचनेन च |
सर्वास्व एव यथा न्यायम् वृत्तिम् वर्तस्व मातृषु || २-५८-२१
सर्वास्व एव यथा न्यायम् वृत्तिम् वर्तस्व मातृषु || २-५८-२१
"Bharata is to be enquired about his well-being and he is also to be informed as
follows: "Follow good behaviour indeed judiciously towards all your mothers."
वक्तव्यः च महा बाहुर् इक्ष्वाकु कुल नन्दनः |
पितरम् यौवराज्यस्थो राज्यस्थम् अनुपालय || २-५८-२२
पितरम् यौवराज्यस्थो राज्यस्थम् अनुपालय || २-५८-२२
"The mighty armed Bharata the son of Ikshvaku race, is to be told as follows: �Being
installed in the office of Prince Regent, attend to your father who still stays in the
throne'."
अतिक्रान्तवया राजा मास्मैनम् व्यवरोरुधः |
कुमारराज्ये जीव त्वम् तस्यैवाज्ञ्प्रवर्तनाम् || २-५८-२३
कुमारराज्ये जीव त्वम् तस्यैवाज्ञ्प्रवर्तनाम् || २-५८-२३
"The king has crossed his age. But do not depose him on that score. By proceeding
according to the orders of the king, you live as a prince."
अब्रवीच्चापि माम् भूयो भृशमश्रूणि वर्तयन् |
मातेव मम माता ते द्रष्टव्या पुत्रगर्धिनी || २-५८-२४
मातेव मम माता ते द्रष्टव्या पुत्रगर्धिनी || २-५८-२४
"Shedding tears profusely, Rama again spoke to me as follows : �My mother, who is
very much longing her son, is to be looked after by you as if she is your mother'."
इति एवम् माम् महाराज बृवन्न् एव महा यशाः |
रामः राजीव ताम्र अक्षो भृशम् अश्रूणि अवर्तयत् || २-५८-२५
रामः राजीव ताम्र अक्षो भृशम् अश्रूणि अवर्तयत् || २-५८-२५
"Oh, emperor! Rama of the most beautiful appearance with red eyes resembling red
lotus flowers, while even uttering these words to me profusely shed tears."
लक्ष्मणः तु सुसम्क्रुद्धो निह्श्वसन् वाक्यम् अब्रवीत् |
केन अयम् अपराधेन राज पुत्रः विवासितः || २-५८-२६
केन अयम् अपराधेन राज पुत्रः विवासितः || २-५८-२६
"But Lakshmana was very angry and breathing a sigh, spoke to me as follows: �On
which offence this prince was expelled from home?'"
राज्ञा तु खलु कैकेय्या लघु त्वाश्रित्य शासनम् |
कृतम् कार्यमकार्यम् वा वयम् येनाभिपीडिताः || २-५८-२७
कृतम् कार्यमकार्यम् वा वयम् येनाभिपीडिताः || २-५८-२७
"The king even took shelter under a wretched decree of Kaikeyi and performed an act
not to be done, as though it is a proper deed, for which we are now tormented."
यदि प्रव्राजितः रामः लोभ कारण कारितम् |
वर दान निमित्तम् वा सर्वथा दुष्कृतम् कृतम् || २-५८-२८
वर दान निमित्तम् वा सर्वथा दुष्कृतम् कृतम् || २-५८-२८
"Even if this was done for the good pleasure of the king or through the will of God,
I do not see any justification for Rama's abandonment."
इदम् तावद्यथाकाममीश्वरस्य कृते कृतम् |
रामस्य तु परित्यागे न हेतुम् उपलक्षये || २-५८-२९
रामस्य तु परित्यागे न हेतुम् उपलक्षये || २-५८-२९
"Even if this was done for the good pleasure of the king or through the will of god,
I do not see any justification for Rama's abandonment."
असमीक्ष्य समारब्धम् विरुद्धम् बुद्धि लाघवात् |
जनयिष्यति सम्क्रोशम् राघवस्य विवासनम् || २-५८-३०
जनयिष्यति सम्क्रोशम् राघवस्य विवासनम् || २-५८-३०
"Rama's exile, an illegal decision undertaken whether due to levity of judgment or
due to lack of reflection, will raise countless protests."
अहम् तावन् महा राजे पितृत्वम् न उपलक्षये |
भ्राता भर्ता च बन्धुः च पिता च मम राघवः || २-५८-३१
भ्राता भर्ता च बन्धुः च पिता च मम राघवः || २-५८-३१
"I do not consider the emperor as my father. For me, Rama is the brother, lord,
relative and my father."
सर्व लोक प्रियम् त्यक्त्वा सर्व लोक हिते रतम् |
सर्व लोको अनुरज्येत कथम् त्वा अनेन कर्मणा || २-५८-३२
सर्व लोको अनुरज्येत कथम् त्वा अनेन कर्मणा || २-५८-३२
"Leaving Rama the beloved of all people and who is interested in the welfare of all
human beings, how would all these people would be interested in you by this act of yours?"
सर्वप्रजाभिरामम् हि रामम् प्रव्राज्य धार्मिकम् |
सर्वलोकम् विरुध्येमम् कथम् राजा भविष्यसि || २-५८-३३
सर्वलोकम् विरुध्येमम् कथम् राजा भविष्यसि || २-५८-३३
"By banishing Rama who is delightful to entire people and who is a virtuous man and
by opposing all this entire world, how will you stay as a king?"
जानकी तु महा राज निःश्वसन्ती तपस्विनी |
भूत उपहत चित्ता इव विष्ठिता वृष्मृता स्थिता || २-५८-३४
भूत उपहत चित्ता इव विष्ठिता वृष्मृता स्थिता || २-५८-३४
"Oh, King! The wise Seetha for her part with her mind like one possessed and
forgetting her own existence, stood sighing and static.
अदृष्ट पूर्व व्यसना राज पुत्री यशस्विनी |
तेन दुह्खेन रुदती न एव माम् किंचित् अब्रवीत् || २-५८-३५
तेन दुह्खेन रुदती न एव माम् किंचित् अब्रवीत् || २-५८-३५
"The illustrious Seetha having not seen such misfortune earlier, could not even to
speak me anything, weeping as she was with that uneasiness."
उद्वीक्षमाणा भर्तारम् मुखेन परिशुष्यता |
मुमोच सहसा बाष्पम् माम् प्रयान्तम् उदीक्ष्य सा || २-५८-३६
मुमोच सहसा बाष्पम् माम् प्रयान्तम् उदीक्ष्य सा || २-५८-३६
"Seeing me going back, Seetha with emaciated face, perceiving her husband, soon shed
down tears."
तथैव रामः अश्रु मुखः कृत अन्जलिः |
स्थितः अभवल् लक्ष्मण बाहु पालितः स्थितः |
तथैव सीता रुदती तपस्विनी |
निरीक्षते राज रथम् तथैव माम् || २-५८-३७
स्थितः अभवल् लक्ष्मण बाहु पालितः स्थितः |
तथैव सीता रुदती तपस्विनी |
निरीक्षते राज रथम् तथैव माम् || २-५८-३७
"In the same way, Rama with tears on his face and with joined palms, stood being
shielded by the arms of Lakshmana. The miserable Seetha in the same manner was weeping and seeing
the royal chariot and me."
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे अष्टपञ्चाशः सर्गः