DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > राम सीता लक्ष्मण का माता पिता की परिक्रमा करके विदा लेना, वनगमन
The departure of Rama from Ayodhya for his exile is depicted. When they are
charioted through the streets of Ayodhya the citizenry wails and weeps for Rama's disposition. In
his unsurpassable affection towards Rama, King Dasharatha follows the chariot like a commoner, but
fails to go further and falls down.
अथ रामः च सीता च लक्ष्मणः च कृत अन्जलिः |
उपसम्गृह्य राजानम् चक्रुर् दीनाः प्रदक्षिणम् || २-४०-१
उपसम्गृह्य राजानम् चक्रुर् दीनाः प्रदक्षिणम् || २-४०-१
Then, Rama Seetha and Lakshmana, who felt miserable, bowed down by touching the feet
of the king and went round him clockwise with joined palms.
तम् च अपि समनुज्ञाप्य धर्मज्ञः सीतया सह |
राघवः शोक सम्मूढो जननीम् अभ्यवादयत् || २-४०-२
राघवः शोक सम्मूढो जननीम् अभ्यवादयत् || २-४०-२
After taking leave of Dasaratha, Rama who knew what is right and stood confounded by
sorrow, bowed along with Seetha to Kausalya.
अन्वक्षम् लक्ष्मणो भ्रातुः कौसल्याम् अभ्यवादयत् |
अथ मातुः सुमित्राया जग्राह चरणौ पुनः || २-४०-३
अथ मातुः सुमित्राया जग्राह चरणौ पुनः || २-४०-३
Immediately following his brother, Lakshmana too bowed to Kausalya, then clasped the
feet of his mother Sumitra.
तम् वन्दमानम् रुदती माता सौमित्रिम् अब्रवीत् |
हित कामा महा बाहुम् मूर्ध्नि उपाघ्राय लक्ष्मणम् || २-४०-४
हित कामा महा बाहुम् मूर्ध्नि उपाघ्राय लक्ष्मणम् || २-४०-४
Smelling (as a token of affection) the head of Lakshmana mighty armed, who was
saluting her, his mother Sumitra who wished well of him, spoke weepin, to that son of her ( as
follows)
सृष्टः त्वम् वन वासाय स्वनुरक्तः सुहृज् जने |
रामे प्रमादम् मा कार्षीः पुत्र भ्रातरि गच्चति || २-४०-५
रामे प्रमादम् मा कार्षीः पुत्र भ्रातरि गच्चति || २-४०-५
"Highly fond of your kinsman Rama, you have been pemitted (by me) to dwell in the
forest(with your eldest half-brother). Do not neglect your half-brother). Do not neglect your
half-brother Rama, who is going to the forest, my son!"
व्यसनी वा समृद्धो वा गतिर् एष तव अनघ |
एष लोके सताम् धर्मः यज् ज्येष्ठ वशगो भवेत् || २-४०-६
एष लोके सताम् धर्मः यज् ज्येष्ठ वशगो भवेत् || २-४०-६
"Oh, sinless one! Whether in adversity or in riches, he alone is refugee to you. It
should become the code of conduct in the world, that younger brother should be subject to the
control of his elder brother."
इदम् हि वृत्तम् उचितम् कुलस्य अस्य सनातनम् |
दानम् दीक्षा च यज्ञेषु तनु त्यागो मृधेषु च || २-४०-७
दानम् दीक्षा च यज्ञेषु तनु त्यागो मृधेषु च || २-४०-७
"It is indeed a practice right from ancient times in your race, to make gifts, to
dedicate onself to performance of sacrificial rites and to foresake one's body to fight
battles."
लक्स्मणम् त्वेवम्क्त्वा सा संसिद्धम् प्रियराघवम् |
सुमित्रा गच्छ गच्छेति पुनः पुनरुवाच तम् || २-४०-८
सुमित्रा गच्छ गच्छेति पुनः पुनरुवाच तम् || २-४०-८
Thus speaking to Lakshmana, who was in readiness to leave the forest and who loved
Rama dearly, Sumitra repeatedly said to him, "fare forth, fare forth!"
रामम् दशरथम् विद्धि माम् विद्धि जनक आत्मजाम् |
अयोध्याम् अटवीम् विद्धि गच्च तात यथा सुखम् || २-४०-९
अयोध्याम् अटवीम् विद्धि गच्च तात यथा सुखम् || २-४०-९
"Know Rama to be Dasaratha. Look upon Seetha the daughter of Janaka as myself.
Consider the forest as Ayodhya and depart happily, my son!"
ततः सुमन्त्रः काकुत्स्थम् प्रान्जलिर् वाक्यम् अब्रवीत् |
विनीतः विनयज्ञः च मातलिर् वासवम् यथा || २-४०-१०
विनीतः विनयज्ञः च मातलिर् वासवम् यथा || २-४०-१०
Then, Sumantra the humble man, who was aware of humility, joined his palms and spoke
these words to Rama even as Matali(charioteer of Indra) would to Indra (the ruler of gods).
रथम् आरोह भद्रम् ते राज पुत्र महा यशः |
क्षिप्रम् त्वाम् प्रापयिष्यामि यत्र माम् राम वक्ष्यसि || २-४०-११
क्षिप्रम् त्वाम् प्रापयिष्यामि यत्र माम् राम वक्ष्यसि || २-४०-११
"Mount the chariot, oh the highly illustrious prince! May all be well with you! I
shall take you speedily, wherever you direct me to go."
चतुर् दश हि वर्षाणि वस्तव्यानि वने त्वया |
तानि उपक्रमितव्यानि यानि देव्या असि चोदितः || २-४०-१२
तानि उपक्रमितव्यानि यानि देव्या असि चोदितः || २-४०-१२
"you have to reside in the forest for fourteen years. Those years, as directed by
the queen, are to be considered having commenced."
तम् रथम् सूर्य सम्काशम् सीता हृष्टेन चेतसा |
आरुरोह वर आरोहा कृत्वा अलम्कारम् आत्मनः || २-४०-१३
आरुरोह वर आरोहा कृत्वा अलम्कारम् आत्मनः || २-४०-१३
Having adorned herself, Seetha with her comely buttocks, mounted with a delighted
mind, that chariot which was shining like the sun.
तथैव आयुध जातानि भ्रातृभ्याम् कवचानि च |
रथ उपस्थे प्रतिन्यस्य सचर्म कठिनम् च तत् || २-४०-१४
रथ उपस्थे प्रतिन्यस्य सचर्म कठिनम् च तत् || २-४०-१४
Thereafter, Rama and Lakshmana the brothers quickly mounted that chariot, which was
replendent like fire and decked with gold.
वनवासम् हि सम्ख्यय वासांस्याभरणानि च |
भर्तारमनुगच्छन्त्यै सीतायै श्वशुरो ददौ || २-४०-१५
भर्तारमनुगच्छन्त्यै सीतायै श्वशुरो ददौ || २-४०-१५
For Seetha who was accompanying with her husband, Dasaratha gave away garments and
jewellery, taking into consideration the period for which she had to stay in the forest.
तथैवायुधजालानि भ्रातृभ्याम् कवचानि च |
रथोपस्थे प्रतिन्यस्य सचर्म कठिनम् च तत् || २-४०-१६
सीता तृतीयान् आरूढान् दृष्ट्वा धृष्टम् अचोदयत् |
सुमन्त्रः सम्मतान् अश्वान् वायु वेग समान् जवे || २-४०-१७
रथोपस्थे प्रतिन्यस्य सचर्म कठिनम् च तत् || २-४०-१६
सीता तृतीयान् आरूढान् दृष्ट्वा धृष्टम् अचोदयत् |
सुमन्त्रः सम्मतान् अश्वान् वायु वेग समान् जवे || २-४०-१७
Even so for the two brothers, keeping the sets of weapon, an armour of hard make
with leather-cover in the midst of the chariot, Sumantra saw the three of whom Seetha constituted
the third mounted and quickly drove the horses which were highly admired, with their swiftness
resembling the velocity of wind.
प्रयाते तु महा अरण्यम् चिर रात्राय राघवे |
बभूव नगरे मूर्च्चा बल मूर्च्चा जनस्य च || २-४०-१८
बभूव नगरे मूर्च्चा बल मूर्च्चा जनस्य च || २-४०-१८
Rama after departing to the great forest for a long term, unconsciousness prevailed
in the city. There was faintness in the strength of people.
तत् समाकुल सम्भ्रान्तम् मत्त सम्कुपित द्विपम् |
हय शिन्जित निर्घोषम् पुरम् आसीन् महा स्वनम् || २-४०-१९
हय शिन्जित निर्घोषम् पुरम् आसीन् महा स्वनम् || २-४०-१९
The city( of Ayodhya) is filled with flurry, with its elephants intoxicated in rut
and highly excited and resonant with tinkling of ornaments of horses.
ततः सबाल वृद्धा सा पुरी परम पीडिता |
रामम् एव अभिदुद्राव घर्म आर्तः सलिलम् यथा || २-४०-२०
रामम् एव अभिदुद्राव घर्म आर्तः सलिलम् यथा || २-४०-२०
That city, including the youngsters and the old, stricken with extreme agony, ran
towards Rama alone, in the same way as the one afflicted with heat of the sun rushes towards
water.
पार्श्वतः पृष्ठतः च अपि लम्बमानाः तत् उन्मुखाः |
बाष्प पूर्ण मुखाः सर्वे तम् ऊचुर् भृश दुह्खिताः || २-४०-२१
बाष्प पूर्ण मुखाः सर्वे तम् ऊचुर् भृश दुह्खिताः || २-४०-२१
Having down towards sides and back of the chariot with their faces turned towards
Rama and with their faces filled with tears, all those people said with loud voices to Sumantra
thus:
सम्यच्च वाजिनाम् रश्मीन् सूत याहि शनैः शनैः |
मुखम् द्रक्ष्यामि रामस्य दुर्दर्शम् नो भविष्यति || २-४०-२२
मुखम् द्रक्ष्यामि रामस्य दुर्दर्शम् नो भविष्यति || २-४०-२२
"Hold in the reins of the horses and go slowly and slowly, Oh charioteer! We would
behold the face of Rama, which would be henceforth difficult to behold for us"
आयसम् हृदयम् नूनम् राम मातुर् असंशयम् |
यद् देव गर्भ प्रतिमे वनम् याति न भिद्यते || २-४०-२३
यद् देव गर्भ प्रतिमे वनम् याति न भिद्यते || २-४०-२३
"The heart of Rama's mother(Kausalya) is surely and undoubtedly made of iron, since
it does not get broken when Rama resembling an offspring of gods is going to the forest"
कृत कृत्या हि वैदेही चाया इव अनुगता पतिम् |
न जहाति रता धर्मे मेरुम् अर्क प्रभा यथा || २-४०-२४
न जहाति रता धर्मे मेरुम् अर्क प्रभा यथा || २-४०-२४
"Seetha(the princess of Videha kingdom) has done what ought to be done, by going
along with him like a shadow, delighted in virtue as she was and does not leave her husband in the
same way as Mount Meru does not leave the efflugence of sun"
अहो लक्ष्मण सिद्ध अर्थः सतताम् प्रिय वादिनम् |
भ्रातरम् देव सम्काशम् यः त्वम् परिचरिष्यसि || २-४०-२५
भ्रातरम् देव सम्काशम् यः त्वम् परिचरिष्यसि || २-४०-२५
"Oh, Lakshmana! You are attending ever to your brother who speaks affectionately and
is equal to the god. Ah, you are the accomplisher of purpose!"
महति एषा हि ते सिद्धिर् एष च अभ्युदयो महान् |
एष स्वर्गस्य मार्गः च यद् एनम् अनुगच्चसि || २-४०-२६
एष स्वर्गस्य मार्गः च यद् एनम् अनुगच्चसि || २-४०-२६
"It is an immense fulfilment for you, it is a tremendous good fortune for you, nay,
it is even a means to heaven that you are following this Rama"
एवम् वदन्तः ते सोढुम् न शेकुर् बाष्पम् आगतम् |
अथ राजा वृतः स्त्रीभिर् दीनाभिर् दीन चेतनः || २-४०-२७
अथ राजा वृतः स्त्रीभिर् दीनाभिर् दीन चेतनः || २-४०-२७
Saying so, those people were not able to restrain their tears that come and followed
that Rama, their beloved delight of the Ikshvakus.
अथ राजा वृतः स्त्रीभिर्दीनाभिर्दीनचेतनः |
निर्जगाम प्रियम् पुत्रम् द्रक्ष्यामि इति ब्रुवन् गृहात् || २-४०-२८
निर्जगाम प्रियम् पुत्रम् द्रक्ष्यामि इति ब्रुवन् गृहात् || २-४०-२८
Then, the king with the distressed mind, saying that he would behold his beloved
saw, came out of his palace surrounded by women who were too dejected.
शुश्रुवे च अग्रतः स्त्रीनाम् रुदन्तीनाम् महा स्वनः |
यथा नादः करेणूनाम् बद्धे महति कुन्जरे || २-४०-२९
यथा नादः करेणूनाम् बद्धे महति कुन्जरे || २-४०-२९
In front of him was heard a huge noise of crying women, echoing like trumpeting of
female elephants when a lordly elephant has been pinioned.
पिता च राजा काकुत्स्थः श्रीमान् सन्नः तदा बभौ |
परिपूर्णः शशी काले ग्रहेण उपप्लुतः यथा || २-४०-३०
परिपूर्णः शशी काले ग्रहेण उपप्लुतः यथा || २-४०-३०
At that time, the father of Rama as is well known as a glorious king Dasaratha(a
scion of Kakutstha) looked shrunk, like the full moon oversadowed by an eclipse.
स च श्रीमानचिन्त्यात्मा रामो दशरथात्मजः |
सूतम् संचोदयामास त्वरितम् वाह्यतामिति || २-४०-३१
सूतम् संचोदयामास त्वरितम् वाह्यतामिति || २-४०-३१
That glorious son of Dasaratha(Rama) of inconceivable courage, directed the
charioteer in the words "Let the chariot be driven fast."
रामो याहीति सूतम् तम् तिष्ठेति स जनस्तदा |
उभयम् नाशकत्सूतः कर्तुमध्वनि चोदितः || २-४०-३२
उभयम् नाशकत्सूतः कर्तुमध्वनि चोदितः || २-४०-३२
Rama commanded that charioteer with the words "Move on!" The people said to him
"stop!" Urged on the passage, the charioteer could not do both.
निर्गच्छति महाबाहौ रामे पौरजनाश्रुभिः |
पतितैरभ्यवहितम् प्रशशाम महीरजः || २-४०-३३
पतितैरभ्यवहितम् प्रशशाम महीरजः || २-४०-३३
The dust raised on the road due to moving out of mighty armed Rama, was suppressed
by the falling tears of the citizens.
रुदिताश्रुपरिद्यूनम् हाहाकृतमचेतनम् |
प्रयाणे राघवस्यासीत्पुरम् परमपीडितम् || २-४०-३४
प्रयाणे राघवस्यासीत्पुरम् परमपीडितम् || २-४०-३४
With full of wailing tears, the citizens of after making loud cries became
unconscious with deep agony, at the time of departure of Rama.
सुस्राव नयनैः स्त्रीणामस्रमायाससम्भवम् |
मीनसम्क्षोभचलितैः सलिलम् पङ्कजैरिव || २-४०-३५
मीनसम्क्षोभचलितैः सलिलम् पङ्कजैरिव || २-४०-३५
Tears born of anguish flowed from the eyes of women like(drops of) water falling
from lotuses by the commotion of fish.
दृष्ट्वा तु नृपतिः श्रीमानेकचित्तगतम् पुरम् |
निपपातैव दुःखेन हतमूल इव द्रुमः || २-४०-३६
निपपातैव दुःखेन हतमूल इव द्रुमः || २-४०-३६
Seeing the city with singleness of mind, the glorious monarch Dasaratha fell down
with agony, like a tree slain at its root.
ततओ हल हला शब्दो जज्ञे रामस्य पृष्ठतः |
नराणाम् प्रेक्ष्य राजानम् सीदन्तम् भृश दुह्खितम् || २-४०-३७
नराणाम् प्रेक्ष्य राजानम् सीदन्तम् भृश दुह्खितम् || २-४०-३७
Thereafter, seeing the king becoming feeble and much distressed, the outery of the
people rose from the rear of Rama.
हा राम इति जनाः केचित् राम माता इति च अपरे |
अन्तः पुरम् समृद्धम् च क्रोशन्तम् पर्यदेवयन् || २-४०-३८
अन्तः पुरम् समृद्धम् च क्रोशन्तम् पर्यदेवयन् || २-४०-३८
Some poeple crying "Oh, Rama!" and some other scrying "Oh, Rama's mother!", made the
entire women in the gynaecium to weap.
अन्वीक्षमाणो रामः तु विषण्णम् भ्रान्त चेतसम् |
राजानम् मातरम् चैव ददर्श अनुगतौ पथि || २-४०-३९
राजानम् मातरम् चैव ददर्श अनुगतौ पथि || २-४०-३९
Looking back, Rama saw the king sorrowful and perplexed in mind, as well as his
mother following (him) on the road.
स बद्ध इव पाशेन किशोरो मातरम् यथा |
धर्मपाशेन सम्क्षिप्तः प्रकाशम् नाभुदैक्षत || २-४०-४०
धर्मपाशेन सम्क्षिप्तः प्रकाशम् नाभुदैक्षत || २-४०-४०
Rama, bound by the chord of righteousness, could not gaze openly at his parents, as
a foal caught in asnare would not properly look at its dam.
पदातिनौ च यान अर्हाव् अदुह्ख अर्हौ सुख उचितौ |
दृष्ट्वा संचोदयाम् आस शीघ्रम् याहि इति सारथिम् || २-४०-४१
दृष्ट्वा संचोदयाम् आस शीघ्रम् याहि इति सारथिम् || २-४०-४१
Seeing them coming by foot, though worthy of a chariot, habituated to comfort and
unworthy of suffering, Rama commanded the charioteer with words: "Drive fast!"
न हि तत् पुरुष व्याघ्रः दुह्खदम् दर्शनम् पितुः |
मातुः च सहितुम् शक्तः तोत्र अर्दितैव द्विपः || २-४०-४२
मातुः च सहितुम् शक्तः तोत्र अर्दितैव द्विपः || २-४०-४२
Rama the tiger among men, feeling pained, as an elephant being pricked by a good,
indeed was not able to bear that plight of his father and his mother.
प्रत्यगारमिवायान्ती वत्सला वत्सकारणात् |
बद्धवत्सा यथा धेनू राममाताभ्याधावत || २-४०-४३
बद्धवत्सा यथा धेनू राममाताभ्याधावत || २-४०-४३
Rama's mother (Kausalya) ran towards her son, as a cow fond of her calf and whose
calf is tied(in a stall), runs home for her calf.
तथा रुदन्तीम् कौसल्याम् रथम् तम् अनुधावतीम् |
क्रोशन्तीम् राम राम इति हा सीते लक्ष्मण इति च || २-४०-४४
रामलक्ष्मणसीतार्थम् स्रवन्तीम् वारि नेत्रजम् |
असकृत् प्रैक्षत तदा नृत्यन्तीम् इव मातरम् || २-४०-४५
क्रोशन्तीम् राम राम इति हा सीते लक्ष्मण इति च || २-४०-४४
रामलक्ष्मणसीतार्थम् स्रवन्तीम् वारि नेत्रजम् |
असकृत् प्रैक्षत तदा नृत्यन्तीम् इव मातरम् || २-४०-४५
Rama again and again saw that Kausalya, his mother who was crying thus, running
after that chariot as though dancing, shouting"Oh, Rama, Rama!" "Oh, Seetha!" and "Oh, Lakshmana!"
trickling tears descending from her eyes for the sake of Rama Lakshmana and Seetha.
तिष्ठ इति राजा चुक्रोष याहि याहि इति राघवः |
सुमन्त्रस्य बभूव आत्मा चक्रयोः इव च अन्तरा || २-४०-४६
सुमन्त्रस्य बभूव आत्मा चक्रयोः इव च अन्तरा || २-४०-४६
Dasaratha exclaimed saying "Stop!" while Rama called out "Go on, proceed!" (In that
way) Sumantra's mind became confused, as in between two (opposing) whirl pools.
न अश्रौषम् इति राजानम् उपालब्धो अपि वक्ष्यसि |
चिरम् दुह्खस्य पापिष्ठम् इति रामः तम् अब्रवीत् || २-४०-४७
चिरम् दुह्खस्य पापिष्ठम् इति रामः तम् अब्रवीत् || २-४०-४७
Rama said to him: "You can say to the king that you did not hear (his call), even
when scolded (later). seeing their grief for a long time is quite unbearbale."
रामस्य स वचः कुर्वन्न् अनुज्ञाप्य च तम् जनम् |
व्रजतः अपि हयान् शीघ्रम् चोदयाम् आस सारथिः || २-४०-४८
व्रजतः अपि हयान् शीघ्रम् चोदयाम् आस सारथिः || २-४०-४८
The charioteer, doing as per Rama's words, took leave of those citizens and drive
the horses more speedily even while they are going.
न्यवर्तत जनो राज्ञो रामम् कृत्वा प्रदक्षिणम् |
मनसा अपि अश्रु वेगैः च न न्यवर्तत मानुषम् || २-४०-४९
मनसा अपि अश्रु वेगैः च न न्यवर्तत मानुषम् || २-४०-४९
The king's people returned after (mentally) going round Rama. Their minds did not
return. Their impulse of tears also did not get reduced.
यम् इच्चेत् पुनर् आयान्तम् न एनम् दूरम् अनुव्रजेत् |
इति अमात्या महा राजम् ऊचुर् दशरथम् वचः || २-४०-५०
इति अमात्या महा राजम् ऊचुर् दशरथम् वचः || २-४०-५०
The ministers spoke to king Dasaratha as follows:" We should not follow to a long
distance him whom we wish to see come back."
तेषाम् वचः सर्व गुण उपपन्नम् |
प्रस्विन्न गात्रः प्रविषण्ण रूपः |
निशम्य राजा कृपणः सभार्यो |
व्यवस्थितः तम् सुतम् ईक्षमाणः || २-४०-५१
प्रस्विन्न गात्रः प्रविषण्ण रूपः |
निशम्य राजा कृपणः सभार्यो |
व्यवस्थितः तम् सुतम् ईक्षमाणः || २-४०-५१
Hearing their words, which were befilting with all virtues, the king Dasaratha felt
miserable, stopped short, gazing along with his wife, at his son Rama, with his whole body
perspiring and wearing a dejected look.
इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे चत्वारिंशः सर्गः