DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > दशरथ का विलाप, फटकार, समझाना
Dasaratha is shocked by the strange wishes of Kaikeyi and tries to convince Kaikeyi of
her wishes as being harmful. Kaikeyi would not heed to the emperor's words.
ततः श्रुत्वा महाराजः कैकेय्या दारुणम् वचः |
चिन्तामभिसमापेदे मुहूर्तम् प्रतताप च || २-१२-१
चिन्तामभिसमापेदे मुहूर्तम् प्रतताप च || २-१२-१
After hearing the cruel words of Kaikeyi; King Dasaratha got disturbed and suffered great
agony for a while.
किम् नु मे यदि वा स्वप्नश्चित्तमोहोओऽपि वामम |
अनुभूतोपसर्गो वा मनसो वाप्युपद्रवः || २-१२-२
अनुभूतोपसर्गो वा मनसो वाप्युपद्रवः || २-१२-२
"As it a day-dream or confusion of my mind? Or could it be an eclipse of my experience
or a disease of the mind?"
इति संचिन्त्य तद्राजा नाध्यगच्छ त्तदा सुखम् |
प्रतिलभ्य चिरात्सम्ज्ञाम् कैकेयीवाक्यताडितः || २-१२-३
व्यथितो विक्लबशचैव व्याघ्रीम् दृष्ट्वा यथा मृगः |
असम्वृतायामासीनो जगत्याम् दीर्घमुच्छ्वसन् || २-१२-४
मण्ड्ले पन्नगो रुद्धो मन्त्रैरिव महाविषः |
अहोधिगिति सामर्षो वाचमुक्त्वा नराधिपः || २-१२-५
मोहमापेदिवान्भूयः शोकोपहतचेतनः |
प्रतिलभ्य चिरात्सम्ज्ञाम् कैकेयीवाक्यताडितः || २-१२-३
व्यथितो विक्लबशचैव व्याघ्रीम् दृष्ट्वा यथा मृगः |
असम्वृतायामासीनो जगत्याम् दीर्घमुच्छ्वसन् || २-१२-४
मण्ड्ले पन्नगो रुद्धो मन्त्रैरिव महाविषः |
अहोधिगिति सामर्षो वाचमुक्त्वा नराधिपः || २-१२-५
मोहमापेदिवान्भूयः शोकोपहतचेतनः |
Thinking over thus, the king could not make out on the spur of the moment what it was.
Then, regaining consciousness, he felt tormented by Kaikeyi's words. Distressed and disgusted as a deer
at the sight of a lioness and seated on the bare floor, he gave forth a long sigh like a highly venomous
serpent fixed to a charmed spot through magic spells. Uttering words "what a pity!" the angry king fell
into a swoon once more, his mind infatuated with grief.
चिरेण तु नृपः सम्ज्ञाम् प्रतिलभ्य सुदुःखितः || २-१२-६
कैकेयीमब्रवीत्क्रुद्धः प्रदहन्निव चक्षुषा |
कैकेयीमब्रवीत्क्रुद्धः प्रदहन्निव चक्षुषा |
Regaining consciousness after a long time and feeling much distressed and angry; the
King spoke thus to Kaikeyi, as though consuming her with fire in his eyes
नृशंसे दुष्टचारित्रे कुलस्यास्य विनाशिनि || २-१२-७
किम् कृतम् तव रामेण पापं पापे मयापि वा |
किम् कृतम् तव रामेण पापं पापे मयापि वा |
"Oh cruel woman of wicked conduct inclined to exterminate this race! What wrong has been
done to you by Rama or by me?"
यदा ते जननीतुल्याम् वृत्तिम् वहति राघवः || २-१२-८
तस्यैव त्वमनर्थाय किम् निमित्तमिहोद्यता |
तस्यैव त्वमनर्थाय किम् निमित्तमिहोद्यता |
"When Rama is treating you in the same way as his mother, why are you bent upon harming
only him?"
त्वं ममात्मविनाशार्थम् भवनम् स्वं प्रवेशिता || २-१२-९
अविज्ञानान्नृपसुता व्याळी तीक्ष्णविषा यथा |
अविज्ञानान्नृपसुता व्याळी तीक्ष्णविषा यथा |
"By not knowing you as a female snake with fiery poison, you were admitted by me as princess
in my house for my own self destruction."
जीवलोको यदा सर्वो रामस्याह गुणस्तवम् || २-१२-१०
अपराधम् कमुद्दिश्य त्यक्ष्यामीष्टमहम् सुतम् |
अपराधम् कमुद्दिश्य त्यक्ष्यामीष्टमहम् सुतम् |
"When all living beings extol the virtues of Rama, for what offence shall I forego my
beloved son?"
कौसल्याम् वा सुमित्राम् वा त्यजेयमपि वा श्रियम् || २-१२-११
जीवितम् वात्मनो रामम् न त्वेव पितृवत्सलम् |
जीवितम् वात्मनो रामम् न त्वेव पितृवत्सलम् |
"For what offence shall I forsake my beloved son; when the entire world of living beings
extol the virtues of Rama?"
परा भवति मे प्रीतिर्धृष्ट्वा तनयमग्रजम् || २-१२-१२
अपश्यतस्तु मे रामम् नष्टा भवति चेतना |
अपश्यतस्तु मे रामम् नष्टा भवति चेतना |
"Supreme delight comes to me on seeing my eldest son. My very consciousness is lost,
if I fail to see Rama."
तिष्ठेल्लोको विना सूर्यम् सस्यम् वा सलिलम् विना || २-१२-१३
न तु रामम् विना देहे तिष्ठेत्तु मम जीवितम् |
न तु रामम् विना देहे तिष्ठेत्तु मम जीवितम् |
"The world can exist without the sun, a crop without water. But life cannot continue
in my body, without Rama."
तदलम् त्यज्यतामेष निश्चयः पापनिश्चये || २-१२-१४
अपि ते चरणौ मूर्ध्ना स्पृशाम्येष प्रसीद मे |
अपि ते चरणौ मूर्ध्ना स्पृशाम्येष प्रसीद मे |
"Oh, sinful woman! Enough of it. Let this resolution be given up. I even touch your feet
with my head. Be gracious to me."
किमिदम् चिन्तितम् पापे त्वया परमदारुणम् || २-१२-१५
अथ जीज्ञाससे माम् त्वम् भरतस्य प्रियाप्रिये |
अस्तुयत्तत्त्वयाअपूर्वम् व्याहृतम्राघवम्प्रति || २-१२-१६
स मे ज्येष्ठः सुतः श्रीमान् धर्मज्येष्ठ इतीव मे |
तत्त्वया प्रियवादिन्या सेवार्थम् कथितम् भवेत् || २-१२-१७
अथ जीज्ञाससे माम् त्वम् भरतस्य प्रियाप्रिये |
अस्तुयत्तत्त्वयाअपूर्वम् व्याहृतम्राघवम्प्रति || २-१२-१६
स मे ज्येष्ठः सुतः श्रीमान् धर्मज्येष्ठ इतीव मे |
तत्त्वया प्रियवादिन्या सेवार्थम् कथितम् भवेत् || २-१२-१७
"Oh, sinful woman! Why this most design has been conceived by you? If you wish to ascertain
my kindly or unkindly feeling towards Bharata, let it be so. But the observation made by you earlier
that glorious Rama, who is senior in the practice of virtue is my eldest son as it were, must have been
uttered in order to coax me or to get service from him."
तच्छ्रुत्वा शोकसम्तप्ता सम्तापयसि माम् भृशम् |
आविष्टासि गृहम् शून्यम् सा त्वम् परवशम् गता || २-१२-१८
आविष्टासि गृहम् शून्यम् सा त्वम् परवशम् गता || २-१२-१८
"Afflicted with grief by hearing Rama's proposed installation; you are tormenting me
too much. Possessed by an evil spirit in a lonely house; you are subject to control of another"
इक्ष्वाकूणाम् कुले देवि सम्प्राप्तः सुमहानयम् |
अनयो नयसम्पन्ने यत्र ते विकृता मतिः || २-१२-१९
अनयो नयसम्पन्ने यत्र ते विकृता मतिः || २-१२-१९
"Oh, queen! In this Ikshhvaaku race, which is rich in good conduct, this very great misfortune
has appeared, due to which your mind has been perverted
न हि किंचिदयुक्तम् वा विप्रियम् वा पुरा मम |
अकरोस्त्वम् विशालाक्षि तेन न श्रद्दधाम्यहम् || २-१२-२०
अकरोस्त्वम् विशालाक्षि तेन न श्रद्दधाम्यहम् || २-१२-२०
"Oh, large eyed one! Earlier you have not done anything unreasonable or repugnant to
me. That is why; I do not believe what has been done by you."
ननु ते राघवस्तुल्यो भरतेन महात्मना |
बहुशो हि स्म बाले त्वम् कथयसे मम || २-१२-२१
बहुशो हि स्म बाले त्वम् कथयसे मम || २-१२-२१
"Indeed, Rama is on par with the great souled Bharata to you, for many times you were
telling me stories illustrating this, Oh, young lady!"
तस्य धर्मात्मनो देवि वनवासम् यशस्विनः |
कथम् रोचयसे भीरु नव वर्षाणि पञ्च च || २-१२-२२
कथम् रोचयसे भीरु नव वर्षाणि पञ्च च || २-१२-२२
"Oh, timid lady! How do you take delight in banishment for fourteen years of that pious-minded
and illustrious Rama?"
अत्यन्तसुकुमारस्य तस्य धर्मे धृतात्मनः |
कथम् रोचयसे वासमरण्ये भृशदारुणे || २-१२-२३
कथम् रोचयसे वासमरण्ये भृशदारुणे || २-१२-२३
"How do you take delight in the sojourn, in a most dreadful forest; of Rama with very
delicate body and having his self held in piety?"
रोचयस्यभिरामस्य रामस्य शुभलोचने |
तवशुश्रूषमाणस्य किम्मर्थम् विप्रवासनम् || २-१२-२४
तवशुश्रूषमाणस्य किम्मर्थम् विप्रवासनम् || २-१२-२४
"Oh, the fair-eyed one! Why do you take delight in banishment of Rama, who is so pleasing
to look at and who is so obediently doing service to you?"
रामो हि भरताद्भूयस्तव शुश्रूष्ते सदा |
विशेषम् त्वयि तस्मात्तु भरतस्य न लक्षये || २-१२-२५
विशेषम् त्वयि तस्मात्तु भरतस्य न लक्षये || २-१२-२५
"Rama always is doing service to you more than Bharata does. For that reason also, in
your case, I do not see any speciality in Bharata."
शुश्रूषाम् गौरवम् चैव प्रमाणम् वचनक्रियाम् |
कस्ते भूयस्तरम् कुर्यादन्यत्र मनुजर्षभात् || २-१२-२६
बहूनाम् स्त्रीसहस्राणाम् बहूनाम् चोपजीविनाम् |
कस्ते भूयस्तरम् कुर्यादन्यत्र मनुजर्षभात् || २-१२-२६
बहूनाम् स्त्रीसहस्राणाम् बहूनाम् चोपजीविनाम् |
In fact, who else other than Rama the best of men could do much more service to you with
respect, with correct notion and in obedience?"
परिवादोऽपवादो वा राघवे नोपपद्यते || २-१२-२७
सान्त्वयन् सर्वभूतानि रामः शुद्धेन चेतसा |
गृह्णाति मनुजव्याग्रः प्रियैर्विषयवासिनः || २-१२-२८
सान्त्वयन् सर्वभूतानि रामः शुद्धेन चेतसा |
गृह्णाति मनुजव्याग्रः प्रियैर्विषयवासिनः || २-१२-२८
"No censure or calumny against Rama can come from the mouth of many of thousands of women
or from numerous dependents maintained by me. Addressing gently all created beings with clear mind,
Rama a tiger among men, captivates the people of his kingdom by his kind actions."
सत्येन लोकान् जयति दीनान् दानेन राघवः |
गुरून् शुश्रूषया वीरो धनुशा युधि शात्रवान् || २-१२-२९
गुरून् शुश्रूषया वीरो धनुशा युधि शात्रवान् || २-१२-२९
"Rama the valiant, conquers men by virtue, the poor through charity, the elders by service,
the enemies in battle by his bow."
सत्यम् दानम् तपस्त्यगो वित्रता शौचमार्जवम् |
विद्या च गुरुशुश्रूषा ध्रुवाण्येतानि राघवे || २-१२-३०
विद्या च गुरुशुश्रूषा ध्रुवाण्येतानि राघवे || २-१२-३०
"Truthfulness, charity, austerity, sacrifice, purity, straight forwardness, learning,
service to elders-these firmly established in Rama."
तस्मिन्नार्जवसम्पन्ने देवि देवोपमे कथम् |
पापमाशंससे रामे महर्षिसमतेजसि || २-१२-३१
पापमाशंससे रामे महर्षिसमतेजसि || २-१२-३१
"Oh, Queen! How do you wish harm to that Rama who is richly endowed with honesty, who
is equal to god and who is having splendour as of a great sage?"
न स्मराम्यप्रियम् वाक्यम् लोकस्य प्रियवादिनः |
स कथम् त्वत्कृते रामम् वक्ष्यामि प्रियमप्रियम् || २-१२-३२
स कथम् त्वत्कृते रामम् वक्ष्यामि प्रियमप्रियम् || २-१२-३२
"I do not remember an unkind word spoken by Rama, who always speaks kindly words to all.
As such, how can I for your sake, break unpalatable news to Rama the beloved."
क्षमा यस्मिन् दमस्त्यागः सत्यम् धर्मः कृतज्ञता |
अप्यहिंसा च भूतानाम् तमृते का गतिर्मम || २-१२-३३
अप्यहिंसा च भूतानाम् तमृते का गतिर्मम || २-१२-३३
"What recourse is there for me other than Rama, in whom forgiveness, asceticism, self-denial,
truthfulness, piety, gratitude and harmlessness towards living beings exist."
मम वृद्धस्य कैकेयि गतान्तस्य तपस्विनः |
दीनम् लालप्यमानस्य कारुण्यम् कर्तुमर्हसि || २-१२-३४
दीनम् लालप्यमानस्य कारुण्यम् कर्तुमर्हसि || २-१२-३४
"Oh, Kaikeyi! You ought to bestow mercy to me, and old and miserable man who reached
his end and is coaxing painfully to you"
पृथिव्याम् सागरान्तायाम् यत्किञ्चैदधिगम्यते |
तत्सर्वम् तव दास्यामि मा च त्वाम् मन्युराविशेत् || २-१२-३५
तत्सर्वम् तव दास्यामि मा च त्वाम् मन्युराविशेत् || २-१२-३५
"Whatever can be attained on earth, which has the sea an end, all that I can give you.
Let not anger take possession of you
अञ्जलिम् कुर्मि कैकेयि पादौ चापि स्पृशामि ते |
शरणम् भव रामस्य माऽधर्मो मामिह स्पृशेत् || २-१२-३६
शरणम् भव रामस्य माऽधर्मो मामिह स्पृशेत् || २-१२-३६
"Oh, Kaikeyi! I fold my hands in salutation to you. I am even touching your feet. Be
a protector of Rama. Let not unrighteousness lay hold on me in this matter."
इति दुःखाभिसन्तप्तम् विलपन्तमचेतनम् |
घूर्णमानम् महाराजम् शोकेन समभिप्लुतम् || २-१२-३७
पारम् शोकार्णवस्याशु प्रार्थयन्तम् पुनः पुनः |
प्रत्युवाचाथ कैकेयी रौद्रा रौद्रातरम् वचः || २-१२-३८
घूर्णमानम् महाराजम् शोकेन समभिप्लुतम् || २-१२-३७
पारम् शोकार्णवस्याशु प्रार्थयन्तम् पुनः पुनः |
प्रत्युवाचाथ कैकेयी रौद्रा रौद्रातरम् वचः || २-१२-३८
The fierce Kaikeyi again spoke these fiercer words to Dasaratha, who was burning with
sorrow and was wailing as aforesaid, who had fallen unconscious and was tossing about as he was filled
with grief, and was praying again and again for being speedily borne across the sea of grief.
यदि दत्वा वरौ राजन् पुनः प्रत्यनुतप्यसे |
धार्मिकत्वम् कथम् वीर पृथिव्याम् कथयिष्यसि || २-१२-३९
धार्मिकत्वम् कथम् वीर पृथिव्याम् कथयिष्यसि || २-१२-३९
"Oh, Valiant king! Having again boons, if you repent again and again how can you proclaim
piety on this earth?"
यदा समेता बहवस्त्वया राजर्षयस्सह |
कथयिष्यन्ति धर्मज्ञ तत्र किम् प्रतिवक्ष्यसि || २-१२-४०
कथयिष्यन्ति धर्मज्ञ तत्र किम् प्रतिवक्ष्यसि || २-१२-४०
"Oh, knower of what is right! When many royal saints assemble and converse with you,
what will be your reply?"
यस्याः प्रसादे जीवामि या च मामभ्यपालयत् |
तस्याः कृतम् मया मिथ्या कैकेय्या इति वक्ष्यसि || २-१२-४१
तस्याः कृतम् मया मिथ्या कैकेय्या इति वक्ष्यसि || २-१२-४१
"Can you say" a wrong was done to Kaikeyi, on whose grace I am living now and who protected
me earlier?"
किल्बिषम् नरेन्ध्राणाम् करिष्यसि नराधिप |
यो दत्त्वा वरमद्यैव पुनरन्यानि भाषसे || २-१२-४२
यो दत्त्वा वरमद्यैव पुनरन्यानि भाषसे || २-१२-४२
"Oh, King! You having granted boons indeed today, now talk in another way, creating blemish
on other kings"
शैब्यः श्येनकपोतीये स्वमांसं पक्षिते ददौ |
अलर्कश्चक्षुषी दत्वा जगाम गतिमुत्तमाम् || २-१२-४३
अलर्कश्चक्षुषी दत्वा जगाम गतिमुत्तमाम् || २-१२-४३
When there was a dispute between a hawk and a pigeon (who were no other than Indra the
ruler of gods and the god of fire respectively), the ruler of Sibis* gave away his own flesh to the
bird and king Alarka* by parting with his eyes, attained to the highest destiny.
सागरः समयम् कृत्वान वेलामतिवर्तते |
समयम् माऽनृतम् कार्षीः पुर्ववृत्तमनुस्मरन् || २-१२-४४
समयम् माऽनृतम् कार्षीः पुर्ववृत्तमनुस्मरन् || २-१२-४४
"The ocean, having given a promise, never crosses its limits. Therefore, bearing in mind
the previous occurrences do not violate the pledge given by you to me."
स त्वम् धर्मम् परित्यज्य रामम् राज्येऽभिषिच्यच |
सह कौलस्यया नित्यम् रन्तुमिच्छसि दुर्मते || २-१२-४५
सह कौलस्यया नित्यम् रन्तुमिच्छसि दुर्मते || २-१२-४५
"Oh, the evil-minded! By giving up righteousness and by installing Rama in the kingdom,
you want to enjoy life with Kausalya forever."
भवत्वधर्मो धर्मो वा सत्यम् वा यदि वानृतम् |
यत्त्वया संश्रुतम् मह्यम् तस्य नास्ति व्यतिक्रमः || २-१२-४६
यत्त्वया संश्रुतम् मह्यम् तस्य नास्ति व्यतिक्रमः || २-१२-४६
"Let it be unrighteous or righteous, real or hoax. There should be no change in whatever
is promised by you for me."
अहम् हि विषमद्यैव पीत्वा बहु तवाग्रतः |
पश्यतस्ते मरिष्यामि रामो यद्यभिषिच्यते || २-१२-४७
पश्यतस्ते मरिष्यामि रामो यद्यभिषिच्यते || २-१२-४७
"If Rama is coroneted, I shall indeed die before your eyes by drinking abundant poison
now itself in front of you."
एकाहमपि पश्येयम् यद्यहम् राममातरम् |
अञ्जलिम् प्रतिगृह्णन्तीम् श्रेयो ननु मृतिर्मम || २-१२-४८
अञ्जलिम् प्रतिगृह्णन्तीम् श्रेयो ननु मृतिर्मम || २-१२-४८
"If I have to see Kausalya, the mother of Rama receiving salutations even for day, death
is indeed better for me."
भरतेनात्मना चाहम् शपे ते मनुजाधिप |
यथा नान्येन तुष्येयमृते रामविवासनात् || २-१२-४९
यथा नान्येन तुष्येयमृते रामविवासनात् || २-१२-४९
"Oh, King! I swear to you an oath by Bharata and by myself that I will not be pleased
with anything else other than sending Rama to exile."
एतावदुक्त्वा वचनम् कैकेयी विरराम ह |
विलपन्तम् च राजानम् न प्रतिव्याजहार सा || २-१२-५०
विलपन्तम् च राजानम् न प्रतिव्याजहार सा || २-१२-५०
Kaikeyi spoke words of such extent and stopped. She did not further reply to the wailing.
श्रुत्वा तु राजा कैकेय्या वृतम् परमशोभनम् |
रामस्य च वने वासमैश्वर्यम् भरतस्य च || २-१२-५१
नाभ्यभाषत कैकेय्यिम् मुहूर्तम् व्याकुलेन्द्रियः |
रामस्य च वने वासमैश्वर्यम् भरतस्य च || २-१२-५१
नाभ्यभाषत कैकेय्यिम् मुहूर्तम् व्याकुलेन्द्रियः |
Hearing Kaikeyi's boons, asking for Rama's exile and Bharata's sovereignty which are
very much unwelcome, king Dasaratha nevertheless was perturbed for a while and did not move his lips
towards Kaikeyi.
प्रैक्षतानिमिषो देवीम् प्रियामप्रियवादिनीम् || २-१२-५२
ताम् हि वज्रसमाम् वाचमाकर्ण्य हृदया प्रियाम् |
दुःखशोकमयीम् घोराम् राजा न सुखितोऽभवत् || २-१२-५३
ताम् हि वज्रसमाम् वाचमाकर्ण्य हृदया प्रियाम् |
दुःखशोकमयीम् घोराम् राजा न सुखितोऽभवत् || २-१२-५३
He kept gazing with unwinking eyes towards his beloved queen Kaikeyi, who spoke such
disagreeable words. The king could not become comfortable on hearing that utterance, which was unkindly
to his heart filling with pain and sorrow and was as terrible as a thunderbolt.
स देव्या व्यवसायम् च घोरम् च शपथम् कृतम् |
ध्यात्वा रामेति निश्श्वस्य छिन्नस्तरुरिवापतत् || २-१२-५४
ध्यात्वा रामेति निश्श्वस्य छिन्नस्तरुरिवापतत् || २-१२-५४
Reflecting over Kaikeyi's resolve and her terrible swearing, Dasaratha heaved a sigh,
uttering "Rama" and fell like tree which was cut off.
नष्टचित्तो यथोन्मत्तो विपरीतो यथातुरः |
हृततेजा यथा सर्पो बभूव जगतीपतिः || २-१२-५५
हृततेजा यथा सर्पो बभूव जगतीपतिः || २-१२-५५
Then the king become like mental a mad man who lost his equilibrium like an ailing man
getting upset and like a serpent losing it's fierceness.
दीनया तु गिरा राजा इति होवाच कैकयिम् |
अनर्थमिममर्थाभम् केन त्वमुपदर्शिता || २-१२-५६
भूतोपहतचित्तेव ब्रुवन्ती माम् न लज्जसे |
अनर्थमिममर्थाभम् केन त्वमुपदर्शिता || २-१२-५६
भूतोपहतचित्तेव ब्रुवन्ती माम् न लज्जसे |
The king spoke to Kaikeyi in a distressed tone as follows "By whom have you been taught
this worthless thing which appears to be worthwhile? Like a woman whose mind has been perverted by an
evil spirit; you are not ashamed to speak to me."
शीलव्यसनमेतत्ते नाभिजानाम्यहम् पुरा |
बलायास्तत्त्विदानीम् ते लक्षये विपरीतवत् || २-१२-५७
बलायास्तत्त्विदानीम् ते लक्षये विपरीतवत् || २-१२-५७
"In the beginning, I was not knowing your wavery conduct in this way. But now, I am seeing
it in you. It is perverted."
कुतो वा ते भयम् जातम् या त्वमेवम्विदम् वरम् |
राष्ट्रे भरतमासीनम् वृणीषे राघवम् वने || २-१२-५८
राष्ट्रे भरतमासीनम् वृणीषे राघवम् वने || २-१२-५८
"From whom has such fear cropped up in you, so as to seek Bharata to be seated on the
throne and Rama to stay in the forest?"
विरमैतेन भावेन त्वमेतेनानृतेन वा || २-१२-५९
यदि भर्तुः प्रियम् कार्यम् लोकस्य भरतस्य च |
यदि भर्तुः प्रियम् कार्यम् लोकस्य भरतस्य च |
"If you want to do favour to your husband, to the world at large and to Bharata, you
give up this sinful intention of sending Rama to exile."
नृशंसे पापसम्कल्पे क्षुद्रे दुष्कृतकारिणि || २-१२-६०
किम् नु दुःखमळीकम् वा मयि रामे च पश्यसि |
किम् नु दुःखमळीकम् वा मयि रामे च पश्यसि |
"Oh, cruel! Petty minded woman of sinful resolve and wicked deed! Which grievance or
offence are you finding in me or in Rama?"
न कथंचि दृते रामाद्भरतो राज्यमावसेत् || २-१२-६१
रामादपि हि तम् मन्ये धर्मतो बलवत्तरम् |
रामादपि हि तम् मन्ये धर्मतो बलवत्तरम् |
"With out Rama, Bharata will not in any case take possession of the kingdom of Ayodhya
as I think him to be stronger in virtue than even Rama."
कथम् द्रक्ष्यामि रामस्य वनम् गच्छेति भाषिते || २-१२-६२
मुखवर्णम् विवर्णम् तम् यथैवेन्दुमुपप्लुतम् |
मुखवर्णम् विवर्णम् तम् यथैवेन्दुमुपप्लुतम् |
"Having uttered the words 'proceed to the forest!' How can I behold the pale face of
Rama resembling an eclipsed moon?"
ताम् हि मे सुकृताम् बुद्धिम् सुहृद्भिः सह निश्चिताम् || २-१२-६३
कथम् द्रक्ष्याम्यपावृत्ताम् परैरिव हताम् चमूम् |
किम् माम् वक्ष्यन्ति राजानो नानादिग्भ्यः समागताह् || २-१२-६४
बालो बताय मैक्ष्वाकश्चिरम् राज्यमकारयत् |
कथम् द्रक्ष्याम्यपावृत्ताम् परैरिव हताम् चमूम् |
किम् माम् वक्ष्यन्ति राजानो नानादिग्भ्यः समागताह् || २-१२-६४
बालो बताय मैक्ष्वाकश्चिरम् राज्यमकारयत् |
"How can I see that reasonable view of mine, which was well made in consultation with
friends and decided, being foiled like an army destroyed by enemies? What the kings who came from many
directions, will speak about me? 'Alas', this king Dasaratha, a fool was ruling this kingdom for such
a long time!"
यदा तु बहवो वृद्धा गुणवन्तो बहुश्रुताह् || २-१२-६५
परिप्रक्ष्यन्ति काकुत्थ्सम् वक्ष्यामि किम्महाम् तदा |
परिप्रक्ष्यन्ति काकुत्थ्सम् वक्ष्यामि किम्महाम् तदा |
"When many virtuous and learned elders enquire me about Rama, what then shall I tell
them?"
कैकेय्या क्लिश्यमानेन रामः प्रव्राजितो मया || २-१२-६६
यदि सत्यम् ब्रवीम्येतत्तदसत्यम् भविष्यति |
यदि सत्यम् ब्रवीम्येतत्तदसत्यम् भविष्यति |
"Even if I tell the truth that Rama was sent to forest by me, hard-pressed as I was by
Kaikeyi, nobody will believe it and think as untruth."
किम् माम् वक्ष्यति कौसल्या राघवे वनमास्थिते || २-१२-६७
किम् चैनाम् प्रतिवक्ष्यामि कृत्वा चाप्रियमीदृशम् |
किम् चैनाम् प्रतिवक्ष्यामि कृत्वा चाप्रियमीदृशम् |
"What will Kausalya say to me if Rama proceeds to forest? What can I, having done an
unkind act, reply to her?"
यदा यदा ही कौसल्या दासीवच्च सखीव च || २-१२-६८
भार्यावद्भगिनीवच्च मातृवच्चोपतिष्ठति |
सततम् प्रियकामा मे प्रियपुत्रा प्रियम्वदा || २-१२-६९
न मया सत्कृता देवि सत्कारार्हा कृते तव |
भार्यावद्भगिनीवच्च मातृवच्चोपतिष्ठति |
सततम् प्रियकामा मे प्रियपुत्रा प्रियम्वदा || २-१२-६९
न मया सत्कृता देवि सत्कारार्हा कृते तव |
"Oh, Kaikeyi! Whatever Kausalya, who was always desirous of showing kindness to me, who
was blessed with a pet son, who speaks kind words and who deserves to be kindly treated, was waiting
on me like a maid-servant, like a friend, like a wife, like a sister and like a mother. But, for your
sake, she was never treated kindly by me."
इदानीम् तत्तपति माम् यन्मया सुकृतम् त्वयि || २-१२-७०
अवथ्यव्यञ्जनोनोपेतम् भुक्तमन्नमिवातुरम् |
अवथ्यव्यञ्जनोनोपेतम् भुक्तमन्नमिवातुरम् |
"That which was done good be me for you, is hurting me now even as a meal taken with
forbidden sauces fills an ailing person with repentance."
विप्रकारम् च रामस्य सम्प्रयाणम् वनस्य च || २-१२-७१
सुमित्रा प्रेक्ष्यवै भीता कथम् मे विश्वसिष्यति |
सुमित्रा प्रेक्ष्यवै भीता कथम् मे विश्वसिष्यति |
Being apprehensive of seeing Rama being treated with contempt and his exile to the forest,
how will Sumitra put faith in me?"
कृपणम् बत वैदेही श्रोष्यति द्वयमप्रियम् || २-१२-७२
माम् च पञ्चत्वमापन्नम् रामम् च वनमाश्रितम् |
माम् च पञ्चत्वमापन्नम् रामम् च वनमाश्रितम् |
"Seetha, alas, will hear woefully two unpleasant, of me having befallen to death and
of Rama seeking refuge in the forest."
वैदेही बत मे प्राणान् शोचन्ती क्षपयिष्यति || २-१२-७३
हीना हिमवतः पार्श्वए किन्नरेणेन किन्नरा |
हीना हिमवतः पार्श्वए किन्नरेणेन किन्नरा |
"Alas! Like a Kinnara girl bereft of her partner at the side of Himalayan hill, Seetha
with her grief will make me lose my life."
न हि राममहम् दृष्ट्व प्रवसन्तम् महावने || २-१२-७४
चिरम् जीवितुमाशंसे रुदतीम् चापि मैथिलीम् |
चिरम् जीवितुमाशंसे रुदतीम् चापि मैथिलीम् |
"Seeing Rama dwelling in a great forest and Seetha lamenting, I cannot indeed desire
to line."
सा नूनम् विधवा राज्यम् सपुत्रा कारयिष्यसि ||२-१२-७५
न हि प्रवाजिते रामे देवि जीवितुमुत्सहे |
न हि प्रवाजिते रामे देवि जीवितुमुत्सहे |
"Oh, Kaikeyi! Deprived of your husband, you can as such rule the kingdom along with your
son. It is indeed impossible for me to survive, after Rama's exile"
सतीम् त्वामहमत्यन्तम् व्यवस्याम्यसतीम् सतीम् || २-१२-७६
रूपिणीम् विषसम्युक्ताम् पीत्वेव मदिराम् नरह् |
रूपिणीम् विषसम्युक्ताम् पीत्वेव मदिराम् नरह् |
"I considered you, a good and virtuous wife as you are, proving to be perpetually bad
wife, as one, having drunk wine with poison, though possessing an attractive appearance, concludes it
to be obnoxious."
अनृतैर्बहु माम् सान्वैःसा न्त्वयन्ती स्म स्मभाषसे || २-१२-७७
गीतशब्देन सम्रुध्य लुब्धो मृगमिवावधीः |
गीतशब्देन सम्रुध्य लुब्धो मृगमिवावधीः |
"You used to speak to me very consolingly with untruthful gentle words like a deer being
killed by a hunter after enticing it with melodious sounds."
अनार्य इति मामार्याः पुत्रविक्रायिकम् ध्रुवम् || २-१२-७८
धिक्करिष्यन्ति रथ्यासु सुरापम् ब्राह्मणम् यथा |
धिक्करिष्यन्ति रथ्यासु सुरापम् ब्राह्मणम् यथा |
"Venerable people gathered in the streets will reproach me who has sold away my son,
saying that I am as bad as a brahmana who drinks wine. It is certain."
अहो दुःखमहो कृच्छ्रम् यत्र वाचः क्षमे तव || २-१२-७९
दुःखमेवम्विधम् प्राप्तम् पुराकृतमिवाशुभम् |
दुःखमेवम्विधम् प्राप्तम् पुराकृतमिवाशुभम् |
"Alas! How was distressing and how painful it is that I have to forbear your words! I
got this type of trouble as an evil consequence earned in a previous life."
चिरम् खलु मया पापे त्वम् पापेनाभिरक्षिता || २-१२-८०
अज्ञानादुपसम्पन्ना रज्जुरुद्बंधिनी यथा |
अज्ञानादुपसम्पन्ना रज्जुरुद्बंधिनी यथा |
"Like a rope used for hanging up one's neck through ignorance; Oh sinful woman; you have
been lovingly maintained by me, sinful as I am"
रममाणस्त्वया सार्धम् मृत्युम् त्वा नाभिलक्षये || २-१२-८१
बालो रहसि हस्तेन कृष्णसर्पमिवास्पृशम् |
बालो रहसि हस्तेन कृष्णसर्पमिवास्पृशम् |
"Enjoying life with you, I could not recognise you as death. I touched you, like cobra
touched with hand by a child in a deserted place."
मया ह्यपितृकः पुत्रःस महात्मा दुरात्मना || २-१२-८२
तम् तु माम् जीवलोकोऽयम् नूनमाक्रोष्टुमर्हति |
तम् तु माम् जीवलोकोऽयम् नूनमाक्रोष्टुमर्हति |
"This world of living beings is certainly fit to curse me, such as I am; saying that
Rama the great souled is deprived of fatherly protection by me, the evil-minded."
बालिशो बत कामात्मा राजा दशरथो भृशम् || २-१२-८३
यः स्त्रीकृते प्रियम् पुत्रम् वनम् प्रस्थापयिष्यति |
यः स्त्रीकृते प्रियम् पुत्रम् वनम् प्रस्थापयिष्यति |
Alas! Extremely foolish is king Dasaratha; whose mind is lustful for a woman and sent
his son to the forest."
व्रतैश्च ब्रह्मचर्यैश्च गुरुभिश्चपकर्शितः || २-१२-८४
भोगकाले महत्कृच्छ्रम् पुनरेव प्रपत्स्यते |
भोगकाले महत्कृच्छ्रम् पुनरेव प्रपत्स्यते |
"Emaciated by vow's, by study of Vedas and by service to his preceptors, Rama will indeed
during the period of enjoyment, again undergo a great hardship."
नालम् द्वितीयम् वचनम् पुत्रो माम् प्रति भाषितुम् || २-१२-८५
स वनम् प्रव्रजेत्युक्तो बाढमित्येव वक्ष्यति |
स वनम् प्रव्रजेत्युक्तो बाढमित्येव वक्ष्यति |
"My son Rama is incapable of saying a second word to me to go to forest, he will say
"Be it so."
यदि मे राघवः कुर्याद्वनम् गच्चेति चोदितः || २-१२-८६
प्रतिकूलम् प्रियम् मे स्यान्न तु वत्सः करिष्यति |
प्रतिकूलम् प्रियम् मे स्यान्न तु वत्सः करिष्यति |
"If Rama does contrary to my command to go to forest, it will be most welcome to me.
But, Rama the darling would never do so."
शुद्धिभावो हि भावम् मे न तु ज्ञास्यति राघवः || २-१२-८७
स वनम् प्रव्रजे त्युक्तोबाढ वित्येव वक्ष्यति |
स वनम् प्रव्रजे त्युक्तोबाढ वित्येव वक्ष्यति |
"Rama, who is pure minded; cannot indeed conjecture my way of thinking. Having been told
to go to the forest, he will say "Be it so."
राघवे हि वनम् प्राप्ते सर्वलोकस्य धिक्कृतम् || २-१२-८८
मृत्युरक्षमणीयम् माम् नयिष्यति यमक्षयम् |
मृत्युरक्षमणीयम् माम् नयिष्यति यमक्षयम् |
"On Rama reaching the forest, Death will take me, who is condemned by all men and unpardonable,
to the abode of Yama the god of punishment."
मृते मयि गते रामे वनम् मनुजपुङ्गवे || २-१२-८९
इष्टे मम जने शेषे किम् पापम् प्रतिवत्स्यसे |
इष्टे मम जने शेषे किम् पापम् प्रतिवत्स्यसे |
"Rama the foremost among men-having left for the forest and I having been dead, what
sinful act can you think of the remaining people beloved of me."
कौसल्या माम् च रामम् च पुत्रौ च यदि हास्यति || २-१२-९०
दुःखान्यसहती देवी मामेवानुमरिष्यति |
दुःखान्यसहती देवी मामेवानुमरिष्यति |
"The queen Kausalya, after losing me, Rama and sons Lakshmana and satrughna, will be
enable to endure the woes and will follow me to the abode of Yama."
कौसल्याम् च सुमित्राम् च माम् च पुत्रैस्त्रिभिः सह ||२-१२-९१
प्रक्षिव्य नरके सा त्वम् कैकेयि सुखिता भव |
प्रक्षिव्य नरके सा त्वम् कैकेयि सुखिता भव |
"Having thrown Kausalya, Sumitra along with three sons and myself into tortures of hell,
you be happy!."
मया रामेण च त्यक्तम् शाश्वतम् सत्कृतम् गुणैः || २-१२-९२
इक्ष्वाकुकुलमक्षोभ्यमाकुलम् पालयिष्यसि |
इक्ष्वाकुकुलमक्षोभ्यमाकुलम् पालयिष्यसि |
"Being abandoned by me and Rama, the Ikshhvaaku dynasty which was eternal, which was
adorned with qualities, which could not be disturbed, will now be protected by you by bringing disorder."
प्रियम् चेद्भरतस्यैतद्रामप्रव्राजनम् भवेत् || २-१२-९३
मा स्म मे भरतः कार्षीत् प्रेतकृत्यम् गतायुषः |
मा स्म मे भरतः कार्षीत् प्रेतकृत्यम् गतायुषः |
"If it becomes agreeable to Bharata to send Rama to exile, let not Bharata do funeral
rite to me, when life has departed."
हन्तानार्ये ममामित्रे सकामा भव कैकयि || २-१२-९४
मृते मयि गते रामे वनम् पुरुषपुङ्गवे |
सेदानीम् विधवा राज्यम् सपुत्रा कारयिष्यसि || २-१२-९५
मृते मयि गते रामे वनम् पुरुषपुङ्गवे |
सेदानीम् विधवा राज्यम् सपुत्रा कारयिष्यसि || २-१२-९५
"Alas! My adversary! Oh, vulgar lady, Kaikeyi! Become satisfied with your desires! When
I am dead consequent on Rama, the foremost of men, having proceeded to forest, you a widow along with
your son will then rule over the kingdom."
त्वम् राजपुत्रीवादेन न्यवसो मम वेश्मनि |
अकीर्तिश्चातुला लोके ध्रुवः परिभवश्च मे || २-१२-९६
सर्वभूतेषु चावज्ञा यथा पापकृतस्तथा |
अकीर्तिश्चातुला लोके ध्रुवः परिभवश्च मे || २-१२-९६
सर्वभूतेषु चावज्ञा यथा पापकृतस्तथा |
"You are residing in my house with the designation of a princess. All fame, which is
unequalled in this world and lasting insult as well as disrespect of men will fall to my share as to
a perpetrator of sins.
कथम् रथैर्विभुर्गत्वा गजाश्वैश्च मुहुर्मुहुः || २-१२-९७
पद्भ्याम् रामो महारण्ये वत्सो मे विचरिष्यति |
पद्भ्याम् रामो महारण्ये वत्सो मे विचरिष्यति |
"How can my beloved son Rama, who was hitherto travelling as a Lord time again in chariots
elephants and horses, will move on foot in a great forest?"
यस्य त्वाहारसमये सूदाः कुण्डलधारिणः || २-१२-९८
अहम्पुर्वाः पचन्ति स्म प्रशस्तम् पानभोजनम् |
स कथन्नु कषायाणि तिक्तानि कटुकानि च || २-१२-९९
भक्षयन्वन्यमाहारम् सुतो मे वर्तयिष्यति |
अहम्पुर्वाः पचन्ति स्म प्रशस्तम् पानभोजनम् |
स कथन्नु कषायाणि तिक्तानि कटुकानि च || २-१२-९९
भक्षयन्वन्यमाहारम् सुतो मे वर्तयिष्यति |
How will my sin; in whose dining time; cooks wearing ear-rings used to prepare excellent
food and drinks trying to finish their work before others actually survive by eating astringent bitter
and pungent wild foods?"
महार्हवस्त्रसम्वीतो भूत्वा चिरसुखोषितः || २-१२-१००
काशायपरिधानस्तु कथम् भूमौ निवत्स्यति |
काशायपरिधानस्तु कथम् भूमौ निवत्स्यति |
"How having worn costly robes, will Rama who is deserving of lasting comforts, be in
brown-red clothing on this earth?"
कस्यैतद्धारुणम् वाक्यमेवम् विधमचिन्तितम् || २-१२-१०१
रामस्यारण्यगवनम् भरतस्यैव मातरम् |
रामस्यारण्यगवनम् भरतस्यैव मातरम् |
"Whose terrific and thoughtless words are these of one demanding Rama's exile to forest
and the other of Bharata's consecration as king?"
धिगस्तु योषितो नाम शठाः स्वार्थपरास्सदा || २-१२-१०२
न ब्रवीमि स्त्रियः सर्वा भरतस्यैव मातरम् |
न ब्रवीमि स्त्रियः सर्वा भरतस्यैव मातरम् |
"Women of course are deceivers, even occupied with selfishness. Let them be condemned!
Here, I am not mentioning of all women but of Bharata's mother only."
अनर्थभावेऽ र्थपरे नृशंसे |
ममानुतापाय निविष्टभावे |
किमप्रियम् पश्यसि मन्निमित्तम् |
हितानुकारिण्यथवापि रामे || २-१२-१०३
ममानुतापाय निविष्टभावे |
किमप्रियम् पश्यसि मन्निमित्तम् |
हितानुकारिण्यथवापि रामे || २-१२-१०३
"Oh, cruel woman of evil intent; given to pursuit of your selfish ends, you have a settled
disposition to bring grief to me. What a mischief do you expect through me or through Rama, who is always
doing benefit to you?"
परित्यजेयुः पितरो हि पुत्रान् |
भार्याः वतींश्चापि कृतानुरागाः |
कृत्स्नम् हि सर्वम् कुपितम् जगत्स्या |
द्दृष्ट्वे रानन् व्तसबे बुनग्बन् || २-१२-१०४
भार्याः वतींश्चापि कृतानुरागाः |
कृत्स्नम् हि सर्वम् कुपितम् जगत्स्या |
द्दृष्ट्वे रानन् व्तसबे बुनग्बन् || २-१२-१०४
"On seeing Rama plunged in adversity fathers leave of their sons and wives too their
husbands. Not, even the entire world gets exasperated."
अहम् पुनर्देवकुमाररूप |
मलकृतम् तम् सुतमाव्रजन्तम् |
नन्दामि पश्यन्नपि दर्शनेन |
भवामि दृष्ट्वा च पुनर्युवेव || २-१२-१०५
मलकृतम् तम् सुतमाव्रजन्तम् |
नन्दामि पश्यन्नपि दर्शनेन |
भवामि दृष्ट्वा च पुनर्युवेव || २-१२-१०५
"I, for one, rejoice by seeing that son Rama in the form of a divine boy, adorned with
ornaments coming in proximity to me. By seeing him again and again, I get rejuvenated."
विनापि सूर्येण भवेत्प्रवृत्ति |
रवर्ष्ता वज्रधरेण वापि |
रामम् तु गच्छन्तमितः समीक्ष्य |
जीवेन्न कश्चित्त्विति चेतना मे || २-१२-१०६
रवर्ष्ता वज्रधरेण वापि |
रामम् तु गच्छन्तमितः समीक्ष्य |
जीवेन्न कश्चित्त्विति चेतना मे || २-१२-१०६
"Active life may not be possible even without sun or even Indra (the wielder of thunder
bolt) not pouring rain. But, my opinion is that not even one will survive, by seeing Rama departing
from here."
विनाशकामामहिताममित्रा |
मावासयम् मृत्युमिवात्मनस्त्वम् |
चिरम् बताङ्केन धृतासि सर्पी |
महाविष तेन हतोऽस्मि मोहात् || २-१२-१०७
मावासयम् मृत्युमिवात्मनस्त्वम् |
चिरम् बताङ्केन धृतासि सर्पी |
महाविष तेन हतोऽस्मि मोहात् || २-१२-१०७
"I lodged in my house, as one would one's own mortal enemy, you, who seek my destruction
and are unfriendly. Alas, due to ignorance, a highly venomous female serpent has been held on my lap
so long and therefore I am undone."
मया च रामेण सलक्ष्मणेन |
प्रशास्तु हीनो भरतस्त्वया सह |
पुरम् च राष्ट्रम् च निहत्य बान्धवान् |
ममाहितानाम् च भवाभिहर्षिणी || २-१२-१०८
प्रशास्तु हीनो भरतस्त्वया सह |
पुरम् च राष्ट्रम् च निहत्य बान्धवान् |
ममाहितानाम् च भवाभिहर्षिणी || २-१२-१०८
"Bereft of me as also Rama and Lakshmana, let Bharata along with you, rule over the city
and the state. After killing your relatives, bring delight to my enemies."
नृशंसवृत्ते व्यसनप्रहारिणि |
प्रसह्य वाक्यम् यदिहाद्य भाषसे |
न नाम ते केन मुखात्पतन्त्यधो |
विशीर्यमाणा दशना स्सहस्रधा || २-१२-१०९
प्रसह्य वाक्यम् यदिहाद्य भाषसे |
न नाम ते केन मुखात्पतन्त्यधो |
विशीर्यमाणा दशना स्सहस्रधा || २-१२-१०९
"Oh, cruel natured! One who has struck a blow in adversity! When you violently utter
such words now, why the teeth from your mouth have not fallen down, breaking into thousands of pieces?"
न किंचिदाहाहितमप्रियम् वचो |
न वेत्ति रामः परुशाणि Bहाषितुम् |
कथन्नु रामे ह्यभिरामवादिनि |
ब्रवीषि दोषान् गुणनित्यसम्मते || २-१२-११०
न वेत्ति रामः परुशाणि Bहाषितुम् |
कथन्नु रामे ह्यभिरामवादिनि |
ब्रवीषि दोषान् गुणनित्यसम्मते || २-१२-११०
"Rama does not speak a word which is even a little malevolent or unkindly. He does not
know how to utter harsh words. How indeed are you recounting the faults of Rama, who talks beautifully
and who is always admired for his virtues"
प्रताम्य वा प्रज्वल वा प्रणश्य वा |
सहस्रशो वा स्फुटिता महीम् व्रज |
न ते करिष्यमि वचः सुदारुणम् |
ममाहितम् केकयराजपांसनि || २-१२-१११
सहस्रशो वा स्फुटिता महीम् व्रज |
न ते करिष्यमि वचः सुदारुणम् |
ममाहितम् केकयराजपांसनि || २-१२-१११
"Oh, Kaikeyi, the black guard of Keka dynasty! You may faint away or flare up or perish
or enter the earth split up into thousands of cracks! I will not act on your word which is very cruel
and inimical to me."
क्षुरोपमाम् नित्यमसत्प्रियम्वदाम् |
प्रदुष्टभावाम् स्वकुलोपघातिनीम् |
न जीवितुम् त्वाम् विषहेऽमनोरमाम् |
दिधक्षमाणाम् हृदयम् सबन्धनम् || २-१२-११२
प्रदुष्टभावाम् स्वकुलोपघातिनीम् |
न जीवितुम् त्वाम् विषहेऽमनोरमाम् |
दिधक्षमाणाम् हृदयम् सबन्धनम् || २-१२-११२
"I do not wish the survival of you, who are destructive like a razor, always speaking
falsely pleasing words, are of evil natured, disastrous to the family, intent upon burning my heart
along with vitals and repellent to my mind."
न जीवितम् मेऽस्ति पुनः कुतः सुखम् |
विनात्मजेनात्मवतः कुतो रतिः |
ममाहितम् देवि न क् कर्तुमर्हसि |
स्पृशामि पादावपि ते प्रसीद मे || २-१२-११३
विनात्मजेनात्मवतः कुतो रतिः |
ममाहितम् देवि न क् कर्तुमर्हसि |
स्पृशामि पादावपि ते प्रसीद मे || २-१२-११३
"There is no life to me without my son. How can there be happiness moreover? From whom
else can there be joy, while I survive? Oh, queen! You ought not to do an unfriendly act to me. I even
touch your feet. Be gracious to me."
स भूमिपलो विलपन्ननाथवत् |
स्त्रीया गृहीतो हृदयेऽतिमात्रया |
पपात देव्याश्चरणौ प्रसारिता |
पुभावसम्प्राप्य यथातुरस्तथा || २-१२-११४
स्त्रीया गृहीतो हृदयेऽतिमात्रया |
पपात देव्याश्चरणौ प्रसारिता |
पुभावसम्प्राप्य यथातुरस्तथा || २-१२-११४
That king, who has been gripped in the heart his by his wife, who transgressed all bounds
of decorum, he wailing like a forlorn child and not reaching Kaikeyi's both the feet which were spread
along, sank down like an ailing man.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे द्वादशह् सर्गः