DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > भरत का कैकेयी को कड़ी फटकार लगाना
Bharata censures Kaikeyi saying that because of her, Dasaratha is dead and Rama is
sent to exile. He abuses his mother of her greed for the kingdom and the misfortune thus brought to
Kausalya, Sumitra and other mothers because of his father's death and brother's exile to the
forest. He compares the grief of the Kausalya with the grief of Kamadhenu the mythical cow who was
aggrieved of a pair of bullocks (her sons) being harassed by a plough -man. Bharata then promises
that he would bring Rama back to Ayodhya and make him as a king.
ताम् तथा गर्हयित्वा तु मातरम् भरतः तदा |
रोषेण महता आविष्टः पुनर् एव अब्रवीद् वचः || २-७४-१
रोषेण महता आविष्टः पुनर् एव अब्रवीद् वचः || २-७४-१
Reproaching Kaikeyi in that manner, Bharata again spoke the following words, wrapped
as he was in great anger.
राज्यात् भ्रंशस्व कैकेयि नृशंसे दुष्ट चारिणि |
परित्यक्ता च धर्मेण मा मृतम् रुदती भव || २-७४-२
परित्यक्ता च धर्मेण मा मृतम् रुदती भव || २-७४-२
"O, Kaikeyi! The cruel and evil-mannered woman! Get lost from this kingdom. You
having abandoned righteousness, remain lamenting about me, who will be dead soon."
किम् नु ते अदूषयद् राजा रामः वा भृश धार्मिकः |
ययोः मृत्युर् विवासः च त्वत् कृते तुल्यम् आगतौ || २-७४-३
ययोः मृत्युर् विवासः च त्वत् कृते तुल्यम् आगतौ || २-७४-३
"What harm king Dasaratha or the highly righteous Rama have done to you so harshly
that Dasaratha's death and Rama's exile have occurred at one and the same time because of you?"
भ्रूणहत्याम् असि प्राप्ता कुलस्य अस्य विनाशनात् |
कैकेयि नरकम् गच्च मा च भर्तुः सलोकताम् || २-७४-४
कैकेयि नरकम् गच्च मा च भर्तुः सलोकताम् || २-७४-४
"O, Kaikeyi! You got the sin of killing an embryo because of the destruction of this
race. O, Kaikeyi! Go to hell .Do not get the residence in the same heaven as your husband."
यत्त्वया हीदृशम् पापम् कृतम् घोरेण कर्मणा |
सर्वलोकप्रियम् हित्वा ममाप्यापादितम् भयम् || २-७४-५
सर्वलोकप्रियम् हित्वा ममाप्यापादितम् भयम् || २-७४-५
"You have done this terrific act and committed such a great sin. By forsaking the
persons beloved by all, an alarm has been created in me also."
त्वत् कृते मे पिता वृत्तः रामः च अरण्यम् आश्रितः |
अयशो जीव लोके च त्वया अहम् प्रतिपादितः || २-७४-६
अयशो जीव लोके च त्वया अहम् प्रतिपादितः || २-७४-६
"My father died and Rama is dwelling in a forest, because of you. You got me ill
fame in this world of beings."
मातृ रूपे मम अमित्रे नृशंसे राज्य कामुके |
न ते अहम् अभिभाष्यो अस्मि दुर्वृत्ते पति घातिनि || २-७४-७
न ते अहम् अभिभाष्यो अस्मि दुर्वृत्ते पति घातिनि || २-७४-७
"Though in appearance you are my mother, you are inimical to me. You are a cruel
woman, greedy of kingdom. With evil conduct, you killed your husband. I should never speak to
you."
कौसल्या च सुमित्रा च याः च अन्या मम मातरः |
दुह्खेन महता आविष्टाः त्वाम् प्राप्य कुल दूषिणीम् || २-७४-८
दुह्खेन महता आविष्टाः त्वाम् प्राप्य कुल दूषिणीम् || २-७४-८
"Kausalya, Sumitra and my other mothers are engrossed in a great misfortune, by
falling victim to you, who brought disgrace to our family."
न त्वम् अश्व पतेः कन्या धर्म राजस्य धीमतः |
राक्षसी तत्र जाता असि कुल प्रध्वंसिनी पितुः || २-७४-९
यत् त्वया धार्मिको रामः नित्यम् सत्य परायणः |
वनम् प्रस्थापितः दुह्खात् पिता च त्रिदिवम् गतः || २-७४-१०
राक्षसी तत्र जाता असि कुल प्रध्वंसिनी पितुः || २-७४-९
यत् त्वया धार्मिको रामः नित्यम् सत्य परायणः |
वनम् प्रस्थापितः दुह्खात् पिता च त्रिदिवम् गतः || २-७४-१०
"The righteous Rama, who is forever devoted to truth, was sent to the forest. Due to
grief for his son, my father went to heaven. You do not seem to be the daughter of Asvapati, the
pious and sensible king. You were born there as a demo ness, to destroy the house of my
father."
यत् प्रधाना असि तत् पापम् मयि पित्रा विना कृते |
भ्रातृभ्याम् च परित्यक्ते सर्व लोकस्य च अप्रिये || २-७४-११
भ्रातृभ्याम् च परित्यक्ते सर्व लोकस्य च अप्रिये || २-७४-११
"The aforesaid sin you have committed has made me father less. Besides, I have been
abandoned by my brothers and all the people dislike me now."
कौसल्याम् धर्म सम्युक्ताम् वियुक्ताम् पाप निश्चये |
कृत्वा कम् प्राप्स्यसे तु अद्य लोकम् निरय गामिनी || २-७४-१२
कृत्वा कम् प्राप्स्यसे तु अद्य लोकम् निरय गामिनी || २-७४-१२
"O, woman having evil desires, moving towards hell! Which world will you attain now,
after making Kausalya endowed with righteousness, deprived of her son?"
किम् न अवबुध्यसे क्रूरे नियतम् बन्धु संश्रयम् |
ज्येष्ठम् पितृ समम् रामम् कौसल्याय आत्म सम्भवम् || २-७४-१३
ज्येष्ठम् पितृ समम् रामम् कौसल्याय आत्म सम्भवम् || २-७४-१३
"O, cruel woman! Don't you know that Rama the son of Kausalya is a subdued man, who
is devoted to his relatives and as an eldest brother, equal to a father?"
अन्ग प्रत्यन्गजः पुत्रः हृदयाच् च अपि जायते |
तस्मात् प्रियतरः मातुः प्रियत्वान् न तु बान्धवः || २-७४-१४
तस्मात् प्रियतरः मातुः प्रियत्वान् न तु बान्धवः || २-७४-१४
"A son is the most beloved to his mother as he is born from the primary and
secondary limbs of her body and also from her heart. The other relatives are only like
friends."
अन्यदा किल धर्मज्ञा सुरभिः सुर सम्मता |
वहमानौ ददर्श उर्व्याम् पुत्रौ विगत चेतसौ || २-७४-१५
वहमानौ ददर्श उर्व्याम् पुत्रौ विगत चेतसौ || २-७४-१५
"Once upon a time, Kamadhenu the mythical cow of Vasista, who knew righteousness and
was worshipped by celestials, is said to have seen her sons, drawing a heavy burden on earth and
became unconscious."
ताव् अर्ध दिवसे श्रान्तौ दृष्ट्वा पुत्रौ मही तले |
रुरोद पुत्र शोकेन बाष्प पर्याकुल ईक्षणा || २-७४-१६
रुरोद पुत्र शोकेन बाष्प पर्याकुल ईक्षणा || २-७४-१६
"Seeing her sons (a pair of bullocks) fatigued, after toiling for half a part of
their day on earth, Kamadhenu the mythical cow cried with her eyes full of tears in grief for the
fate of her sons."
अधस्तात् व्रजतः तस्याः सुर राज्ञो महात्मनः |
बिन्दवः पतिता गात्रे सूक्ष्माः सुरभि गन्धिनः || २-७४-१७
बिन्दवः पतिता गात्रे सूक्ष्माः सुरभि गन्धिनः || २-७४-१७
"Small and sweet smelling tear drops of that mythical cow fell on the limbs of the
high soled Indra the lord of celestials, who was traveling below in a lower region."
इन्द्रोऽप्यश्रुनिपातम् तम् स्वगात्रे पुण्यगन्धिनम् |
सुरभिम् मन्यते दृष्ट्वा भूयसीम् ताम् सुरेश्वरः || २-७४-१८
सुरभिम् मन्यते दृष्ट्वा भूयसीम् ताम् सुरेश्वरः || २-७४-१८
"Seeing those sweet- scented tears falling on his limbs, Indra the Lord of
celestials identified the tears to be those of the great Kamadhenu the mythical cow."
निरीक्समाणः शक्रस्ताम् ददर्श सुरभिम् स्थिताम् |
आकाशे विष्ठिताम् दीनाम् रुदतीम् भृशदुःखिताम् || २-७४-१९
आकाशे विष्ठिताम् दीनाम् रुदतीम् भृशदुःखिताम् || २-७४-१९
"Looking into the sky, Indra saw that Kamadhenu standing there with anguish and
pitiably weeping with great grief."
ताम् दृष्ट्वा शोक सम्तप्ताम् वज्र पाणिर् यशस्विनीम् |
इन्द्रः प्रान्जलिर् उद्विग्नः सुर राजो अब्रवीद् वचः || २-७४-२०
इन्द्रः प्रान्जलिर् उद्विग्नः सुर राजो अब्रवीद् वचः || २-७४-२०
"Indra the lord of celestials with a thunder bolt in his hand, seeing that beautiful
Kamadhenu the mythical cow, tormented with grief, spoke eagerly with joined palms to her, as
follows:
भयम् कच्चिन् न च अस्मासु कुतश्चित् विद्यते महत् |
कुतः निमित्तः शोकः ते ब्रूहि सर्व हित एषिणि || २-७४-२१
कुतः निमित्तः शोकः ते ब्रूहि सर्व हित एषिणि || २-७४-२१
"O, cow the well wisher of all! I hope there is no great panic from any quarter to
us. For what occasion is your sorrow?"
एवम् उक्ता तु सुरभिः सुर राजेन धीमता |
पत्युवाच ततः धीरा वाक्यम् वाक्य विशारदा || २-७४-२२
पत्युवाच ततः धीरा वाक्यम् वाक्य विशारदा || २-७४-२२
"Hearing the words of the intelligent Indra the god of celestials, the prudent
Kamadhenu who was skilled in expressing words, replied as follows:
शान्तम् पातम् न वः किंचित् कुतश्चित् अमर अधिप |
अहम् तु मग्नौ शोचामि स्व पुत्रौ विषमे स्थितौ || २-७४-२३
एतौ दृष्ट्वा कृषौ दीनौ सूर्य रश्मि प्रतापिनौ |
अर्ध्यमानौ बली वर्दौ कर्षकेण सुर अधिप || २-७४-२४
अहम् तु मग्नौ शोचामि स्व पुत्रौ विषमे स्थितौ || २-७४-२३
एतौ दृष्ट्वा कृषौ दीनौ सूर्य रश्मि प्रतापिनौ |
अर्ध्यमानौ बली वर्दौ कर्षकेण सुर अधिप || २-७४-२४
"Heaven forefend that evil! O, Indra the lord of celestials! There is no danger
whatsoever to you from any quarter. Seeing these pair of bullocks, my sons, who are in hardship,
being scorched by sun's rays, becoming weak, being troubled by the man who ploughs the land and
being immersed in grief, I am pitiably weeping O, Indra!"
मम कायात् प्रसूतौ हि दुह्खितौ भार पीडितौ |
यौ दृष्ट्वा परितप्ये अहम् न अस्ति पुत्र समः प्रियः || २-७४-२५
यौ दृष्ट्वा परितप्ये अहम् न अस्ति पुत्र समः प्रियः || २-७४-२५
"By seeing them who are afflicted with the burden and aggrieved, I am greatly
anguished. They are indeed born of my body. There is no dearest one equal to a son indeed!"
यस्याः पुत्र सहस्त्रैस्तु कृत्स्नम् व्याप्तमिदम् जगत् |
ताम् दृष्ट्वा रुदतीम् शक्रो न सुतान्मन्यते परम् || २-७४-२६
ताम् दृष्ट्वा रुदतीम् शक्रो न सुतान्मन्यते परम् || २-७४-२६
Seeing such a sacred cow weeping, whose hundreds of sons pervaded the entire world,
Indra reckoned none whosoever as more than a son (to a mother) .
सदाऽप्रतिमवृत्ताया लोकधारणकाम्यया |
श्रीमत्या गुणनित्यायाः स्वभावपरिचेष्टया || २-७४-२७
यस्याः पुत्रसहस्राणि सापि शोचै कामधुक् |
किम् पुनर् या विना रामम् कौसल्या वर्तयिष्यति || २-७४-२८
श्रीमत्या गुणनित्यायाः स्वभावपरिचेष्टया || २-७४-२७
यस्याः पुत्रसहस्राणि सापि शोचै कामधुक् |
किम् पुनर् या विना रामम् कौसल्या वर्तयिष्यति || २-७४-२८
"Such a Kamadhenu the sacred cow, which is desirous of maintaining the world always
having unequalled behavior, the venerable one, by its very nature functioning forever with good
qualities and to whom there are thousands of sons, is lamenting, how much more indeed Kausalya will
drag her existence, without Rama?"
एक पुत्रा च साध्वी च विवत्सा इयम् त्वया कृता |
तस्मात् त्वम् सततम् दुह्खम् प्रेत्य च इह च लप्स्यसे || २-७४-२९
तस्मात् त्वम् सततम् दुह्खम् प्रेत्य च इह च लप्स्यसे || २-७४-२९
"She, who has only one son and who is a holy woman, has been made without a child by
you. Thereafter, you will obtain grief forever after your death or even here while living."
अहम् हि अपचितिम् भ्रातुः पितुः च सकलाम् इमाम् |
वर्धनम् यशसः च अपि करिष्यामि न संशयः || २-७४-३०
वर्धनम् यशसः च अपि करिष्यामि न संशयः || २-७४-३०
"I for my part, shall toil for the complete reinstatement of my brother and complete
the obsequial rites due to my father as well as for their prosperity and glory. There is no
doubt."
आनाययित्वा तनयम् कौसल्याया महा द्युतिम् |
स्वयम् एव प्रवेक्ष्यामि वनम् मुनि निषेवितम् || २-७४-३१
स्वयम् एव प्रवेक्ष्यामि वनम् मुनि निषेवितम् || २-७४-३१
"Rama the son of Kausalya, of great prowess will be brought back to Ayodhya and I,
myself will go to the forest inhabited by the sages."
न ह्यहम् पापसम्कल्पे पापे पापम् त्वया कृतम् |
शक्तो धारयितुम् पौरैरश्रुकण्ठै र्निरीक्षितः || २-७४-३२
शक्तो धारयितुम् पौरैरश्रुकण्ठै र्निरीक्षितः || २-७४-३२
"O, wretched and evil minded woman! By seeing the sorrow stricken citizens, I am
indeed not able to bear the inequity done by you."
सा त्वमग्निम् प्रविश वा स्वयम् वा दण्डकान्विश |
रज्जुम् बधान वा कण्ठे न हि तेऽन्यत्परायणम् || २-७४-३३
रज्जुम् बधान वा कण्ठे न हि तेऽन्यत्परायणम् || २-७४-३३
"As for you, enter the fire or you yourself go to forest of Dandaka.or fasten a rope
around your neck. There is no other recourse for you."
अहमप्यवनिम् प्राप्ते रामे सत्यपराक्रमे |
कृतकृत्यो भविष्यामि विप्रवासितकल्मषः || २-७४-३४
कृतकृत्यो भविष्यामि विप्रवासितकल्मषः || २-७४-३४
"After Rama the truly mighty man, obtains his native land, I will even become an
accomplished man, with my sins duly washed away."
इति नागैव अरण्ये तोमर अन्कुश चोदितः |
पपात भुवि सम्क्रुद्धो निह्श्वसन्न् इव पन्नगः || २-७४-३५
पपात भुवि सम्क्रुद्धो निह्श्वसन्न् इव पन्नगः || २-७४-३५
As an elephant in a forest pricked with a javelin and a goad and as a hissing
serpent, Bharata was enraged and fell on the ground.
सम्रक्त नेत्रः शिथिल अम्बरः तदा |
विधूत सर्व आभरणः परम्तपः |
बभूव भूमौ पतितः नृप आत्मजः |
शची पतेः केतुर् इव उत्सव क्षये || २-७४-३६
विधूत सर्व आभरणः परम्तपः |
बभूव भूमौ पतितः नृप आत्मजः |
शची पतेः केतुर् इव उत्सव क्षये || २-७४-३६
His eyes inflamed, his clothes in disarray, and his all ornaments discarded, Bharata
the prince and the tormentor of foes, lay on the earth, like a banner of Indra raised at the end of
a ceremony**
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे चतुःसप्ततितमः सर्गः